شەوی یەڵدا دەكەوێتە كۆتا شەوی وەرزی پایز (30ی سەرماوەز / 21ی كانوونی یەكەم). ئەو شەوە درێژترین شەوی ساڵە لە نیوەگۆی باكوری زەویدا، تەنیا چەند خولەكێك لە شەوانی پێش و پاش خۆی درێژترە، بەڵام ئەم جیاوازییە كەمە لای خەڵكی كۆن بایەخێكی زۆری هەبووە.
واتای یەڵدا
یەڵدا، وشەیەكی "سریانی"یە و بە واتای "لەدایكبوون" دێت، مەبەست لێی لە دایكبوونەوەی خۆرە.
چەلە: زۆرجار بە شەوی چەلە ناو دەبرێت، چونكە سەرەتای چلەی زستانە (چل ڕۆژی یەكەمی زستان كە سەختترین كاتە).
فەلسەفەی شەوەكە
بەپێی ئەفسانە و بیروباوەڕە كۆنەكان، شەو هێمای تاریكی و شەڕە، ڕۆژ هێمای ڕووناكی و چاكەیە. لەبەرئەوەی دوای ئەو شەوە وردە وردە ڕۆژەكان درێژ دەبنەوە و شەو كورت دەبێتەوە، خەڵك ئاهەنگیان گێڕاوە، بەبۆنەی سەركەوتنی ڕووناكی بەسەر تاریكیدا.
نەریتەكان لەم شەوەدا خەڵكی بە شێوەیەكی گشتی ئەم نەریتانە پەیڕەو دەكەن: كۆبوونەوەی خێزانی، هەمووان لە ماڵی گەورەی خێزان (باپیر و داپیر) كۆ دەبنەوە.
خواردنی تایبەت، خواردنی ئەو شەوە لە میوەی وەك هەنار و شوتی، سەرەكیترینن، ڕەنگی سووری ئەم میوانە هێمایە بۆ ڕەنگی خۆر و گەرموگوڕی. چەرەز و مێوژ، خواردنی میوە وشكەكان و چەرەزات، بەشێكی گرنگی شەوچەرەكەن.
شیعر و چیرۆك: خوێندنەوەی شاكارە ئەدەبییەكان (وەك دیوانی حافزی شیرازی یان حەكایەتی كۆنی كوردی) و گێڕانەوەی بەسەرهاتی مێژوویی لەلایەن گەورەكانەوە.
قۆناغە مێژووییە سەرەكییەكانی ئەم بۆنەیە:
1- مێژووی دێرین و "میترایزم" نزیكەی حەوت هەزار ساڵ لەمەوبەر، خەڵكی ناوچەی میزۆپۆتامیا و ئارییەكان، سەرنجیان دا كە ڕۆژەكان كورت دەبنەوە و شەو درێژ دەبێتەوە. لای ئەوان "تاریكی" هێمایەكی نەرێنی بوو، بۆیە لە درێژترین شەودا كۆدەبوونەوە بۆ ئەوەی پێكەوە ڕووبەڕووی ئەو تاریكییە ببنەوە.
زۆر لە مێژوونووسان پێیان وایە، یەڵدا پێوەندی بە ئاینی میترایزم (میترا) یان خۆرپەرستییەوە هەیە. ئەوان پێیان وابوو لەو شەوەدا "میترا" (خودای ڕووناكی و بەڵێن) لە دایك دەبێتەوە.
2- سەردەمی زەردەشتییەكان
لە ئاینی زەردەشتیدا، شەوی یەڵدا گرنگییەكی زۆری هەبوو، ئەوان ئەو شەوەیان بە "شەوی لەدایكبوونی خۆر" دەزانی، چونكە لە ڕۆژی دوای یەڵداوە، ڕۆژ دەست بە درێژبوونەوە دەكات، ئەمەیش بە واتای سەركەوتنی "ئاهورا مەزدا" (چاكە) بەسەر "ئەهریمەن" (خراپە)دا، دەهات.
3- پێوەندی یەڵدا بە ڕۆژژمێری فەلەكییەوە
لە سەردەمی ساسانییەكاندا، شەوی یەڵدا بە فەرمی وەك جەژن ناسێنرا، لەو سەردەمەدا زانستی فەلەكناسی پێشكەوتنی بەخۆوە بینی و توانییان بە وردی كاتی گۆڕانی وەرزەكان (ئینقیلابی زستانە) دیاری بكەن، ئەوان ئەم شەوەیان ناو نا "چەلە" چونكە سەرەتای چلەی گەورەی زستان بوو.
4- كاریگەری لەسەر ئاینەكانی تر
مێژوونووسان ئاماژە بەوە دەكەن كە شەوی یەڵدا كاریگەریی لەسەر ئاینی مەسیحییەت هەبووە. دەوترێت دیاریكردنی ڕۆژی 25ی كانوونی یەكەم (كریسمس) وەك یادی لەدایكبوونی حەزرەتی عیسا، لەژێر كاریگەریی یادی "لەدایكبوونی خۆر"دا بووە كە لە یەڵدادا پیرۆز كراوە، چونكە مەسیحییە دێرینەكانی ڕۆما و ناوچەكە، كاریگەر بوون بە ئاینی میترایزم.
5- یەڵدا لە مێژووی كورددا
كورد وەك نەتەوەیەكی ڕەسەنی ناوچەكە، هەمیشە ئەم شەوەی وەك بەشێك لە ناسنامەی فەرهەنگی خۆی پاراستووە، لە مێژووی كوردەواریدا یەڵدا تەنیا میوە خواردن نەبووە، بەڵكو: كاتێك بووە بۆ دیاریكردنی وەرزی كشتوكاڵ و جووتیارانی كورد بەپێی ئەو شەوە پلانیان بۆ چاندنی دانەوێڵە داناوە.
یەڵدا لای كورد، شەوی گێڕانەوەی حەقایەتیشە، بەهۆی درێژیی شەوەكە، باشترین دەرفەت بووە بۆ گواستنەوەی ئەفسانە و مێژووی دەماودەم لە گەورەكانەوە بۆ منداڵان.
شاعیرانی كورد و بەڵدا
نالی لەم بەیتە بەناوبانگەیدا باس لە درێژیی شەوی یەڵدا دەكات و بەراوردی دەكات بە حاڵی خۆی:
شەوی یەڵدایە یا دەیجوورە ئەمشەو
كە لای گشت كەس ئەوەندە دوورە ئەمشەو؟
بڵێی بەیانی نەیێ، یان كەم بووەتەوە
خۆر، لەم ئاسمانە تـوورە ئەمشەو؟
مەحوی زۆر كات شەوی یەڵدا وەك هێمایەك بۆ تاریكی و دووری لە مەعشووق بەكار دێنێت و لە شیعرێكدا دەڵێ: بۆچی نەكا مەیلی قەدی، زوڵفی چەماوت؟ ڕۆژ كورتە لەبەر شەو، كە دەڵێن: شەوی یەڵداس لێرەدا مەحوی دەڵێت، چونكە زوڵفی یار زۆر درێژ و ڕەشە وەك شەوی یەڵدا، وایكردووە ڕۆژ (ڕووخساری یار) كورت و شاراوە بێت.
حەریق
حەرقی شاعیر بە شێوازێكی ناسك باس لە شەوی یەڵدا دەكات و دەڵێت:
مەپرسی حاڵەكەم، بێ تۆ شەوم یەڵدایە بێ خەو
ئەگەرچی عالەمێ مەست و لە خەودان، من بێدارم
وەفایی
وەفایی كە یەكێكە لە شاعیرە غەزەلنووسە هەرە بەناوبانگەكان، دەڵێت:
شەوی یەڵدایە یان زوڵفی پەشێواوت بەسەر ڕوودا
كە وەك شەو، ڕۆژی ڕوونی من، هەموو تار و درێژە ئەمشەو
گۆران (باوكی شیعری نوێ بە شێوازێكی جیاوازتر دەڵێت:
ئەو شەوەی یەڵدا بوو، دنیای كردە سەر كێوی خەیاڵ
زوڵفی ڕەشی تۆ بوو، یان سێبەری باڵی جەماڵ
كورتەیەك لەسەر وێنەی "یەڵدا" لە شیعری كوردیدا:
لە زۆربەی ئەم شیعرانەدا، یەڵدا تەنیا وەك كاتێكی فەلەكی باس نەكراوە، بەڵكو
زوڵفی یار، بەهۆی ڕەشی و درێژییەكەیەوە بە یەڵدا چوێندراوە
خەم و پەژارە، چونكە خەم كاتەكەی بە سستی دەڕوات، بە درێژترین شەو وەسپ كراوە
چاوەڕوانی، یەڵدا هێمایەكە بۆ ئەوكاتە سەختەی كە مرۆڤ تێیدا چاوەڕێی ڕووناكی و بەیان دەكات.