مێژووی كورد هەمیشە لەلایەن نەیارەكانیەوە نووسراوەتەوە، بۆیە ئەوانیش مێژوویەكیان نووسیوەتەوە، وەك ئەوەی خۆیان مەبەستیان بووە، نەك وێنەی ڕاستەقینەی كورد بخەنەڕوو. بۆیە دەبینین هەمیشە لە دەرخستنی مێژووی كورددا، وەك نەتەوەیەكی ڕەسەن و بێ دەوڵەت، بەر گەلێك بۆچوونی نامێژوویی و نازانستی دەكەوین، تا ئەو ئاستەی كە كورد بە توركی چیایی و نەوەی جنۆكە و چەندان خورافیی تر دەبەستنەوە بە ئامانجی لێدان لە شوناس و مێژوومان.
لەو سۆنگەیەشەوە ئێمە پێویستیمان بەوەیە مێژووی ڕاستەقینەی خۆمان وەك ئەوەی كە هەیە، بۆ هەمووان بەتایبەتیش بیانییەكان بخەینە ڕوو، دەرچەیەكی باشیش بۆ ئەم خستنە ڕووە، بینینی كورد و مێژووەكەیەتی، لەلایەن گەڕیدە و بیانییەكان خۆیانەوە، بەتایبەتیش ئەوانەی لە كوردستان دەژین. كتێبی (بەهێز مینا چیاكان) كتێبێكە لە گەلێك لایەنی كولتووری و كۆمەڵایەتی و سیاسیی گەلی كورد، بە تایبەتیش لە هەردوو بەشی باكور و باشوور دەدوێت.
نووسەری ئەو كتێبە، بۆ ماوەی 14 ساڵ، لە نێوان ساڵانی نیوەی دووەمی هەشتاكان تا كۆتایی نەوەتەكان، لە كوردستان ژیاوە وەك ڕۆژنامەنووس، دواتریش لە ڕێخراوێكی NHOدا كاری لە كوردستان كردووە. ئەمە وێڕای ئەوەی لە ساڵانی دواتریش، گەڕاوەتەوە كوردستان.
نووسەر لەو كتێبەیدا لای لە زۆر لایەنی كولتووری و مێژوویی كورد كردووەتەوە و وەك سۆسیۆلۆگێك، لە نزیكەوە لە كۆمەڵگەی كوردی و ئەدگارە كۆمەڵایەتی و پەروەردەییەكانی دواوە. بە جۆرێك خوێنەر كە كتێبەكە دەخوێنێتەوە، هەست بەو نزیكییەی نووسەر لە كوردەكانەوە دەكات.
یەكێك لەو لایانانەی بە درێژی لەو كتێبەدا تیشكی خستووەتە سەر، كولتووری كوردانە، كە هەموو ئەو ڕەگەزە فەرهەنگییانە دەگرێتەوە كە لایەنی كولتووری و كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگەی كوردی پێكدێنن.
نووسەر باسی لە نەریتی میوانداری، پێگەی باوك لە خێزان، پێوەندی ئەندامانی خێزان بەیەكەوە، پێوەندیی هاوسەریی و خزمایەتی و تێكەوڵابوونی كۆمەڵایەتییانەی كوردەكان كردووە، لەو سۆنگەیەوە كوردەكان بە مرۆڤی دڵپاك و كراوە، میواندۆست و بەڕێز وێنا دەكات و دەیانناسێنێت. بە جۆرێك كە ئەو كولتووری ڕێزگرتنە، لە كەسانی گەڕیدە و نامۆ لەناو كورددا، ڕەگێكی مێژوویی درێژی هەیە كە ڕەنگە بارەكە بۆ ناوخۆیان بە پێچەوانەوە بووبێت.
نووسەر باس لەوە دەكات كە پێشكەشكردنی چا وەك خواردنەوەیەك، نەریتێكی كۆمەڵایەتییانەی یەكجار باوە لەناو كورددا و پێوەندیی مرۆڤی كورد بەو جۆرە خواردنەوەیەوە پێوەندییەكی هزریی و دەروونی قووڵە. كوردەكان ناتوانن بە بێ چا بژین، بۆیە ڕوو لە هەر شوێنێك بكەیت لە هەر ماڵێكیان میوان بیت، چا پێشكەش دەكرێ، ئەمەش وەك ڕێزێكی سەرەتایی لە میوان دەبینێت، دواتر باس لە نەریتی كۆكردنەوەی ئەندامانی خێزان و میوانداری دەكات و دەڵێ، كوردەكان بە گشتی و كوردەكانی باشوور بە تایبەتی، مرۆڤی دڵكراوە و بەخشندەن، مەبەستیانە زۆرترین ڕێز و نرخاندن لە میوانەكانیان بگرن. بۆیە زۆرجار ئەوەندە خواردن ئامادە دەكەن و خوان دەڕازێننەوە، وەك ئەوەی 100 كەس میوانیان بێت. لەگەڵ ئەوەشدا ڕەنگە میوانەكانیان تەنیا چەند كەسێك بن.
بە بڕوای نووسەر، ئەگەرچی گڵۆبالیزم و پێشكەوتنە ژیاری و تەكنەلۆجییەكانی سەردەم، وەك هەر شوێنێكی تری دنیا، كاریگەرییان لەسەر ژیانی كۆمەڵایەتی و كولتووری كوردیش هەبووە، بەڵام هێشتا هەوڵ دەدەن دەست بەو نەریتە جوانانەوە بگرن كە پێی دەناسرێنەوە و ڕووبەڕووی ئاڵنگاری بە شاربوون دەبنەوە. هەروەك دەنووسێت، "كوردان خەڵكانێكی دیارن، گەلێك جاریش پەراوێز خراون، بەڵام هێشتاش بە چێژەوە دەژین، میواندۆستییەكی سەرسوڕهێن و ئازایەتییەكی بێ وێنەیان هەیە و كولتوور و نەریتی خۆیان خۆش دەوێن"" چونكە ئەم نەریتانە، بەشێكن لە كولتووری كۆمەڵایەتییانەی كورد كە بەدرێژایی مێژوو پێی دەناسرێنەوە.
نووسەر لە بەشێكی تردا، باس لە مێژووی ژانرە زارەكییەكانی فۆلكۆر و ئەدەبی كوردی دەكات و لەو سۆنگەیەشەوە، باس لە داستان و گێڕانەوەی چیۆك، وەك دوو ژانری ئەدەبی زارەكی گرنگ لەناو كورددا دەكات.
گێڕانەوەی چیرۆك و حیكایەتە مێژووییەكان، بەشێك بوونە لەو سەربردە مێژووییانەی لە دانیشتن و كۆبوونەوەی جەماوەرییانەی خێزانەكاندا هاتوونەتە گێڕانەوە. لە پاڵ خواردنی شەوچەرەی زستان، شەوانیان بە گێڕانەوەی حیكایەت و سەربردە میلییەكان دەبردە سەر و دەماودەم ئەو حیكایەتانەیان كە هەرجارە و لە باسێك دەدوان، دەگێڕایەوە. بەڵام ئێستە ئەو نەریتە بە هۆی پێشكەوتنەكانی ژیان و دەركەوتنی ئامرازەكانی تری وەك تیڤی و بە شاربوون و كۆچكردن لە لادێوە بۆ شار، نەماوە.
لەم ڕووەوە نووسەر نموونە بە گوندێكی كوردستان دێنێتەوە كە پێشتر 25 ماڵ بووە، بەڵام ئێستە سێ ماڵی تێدا ماوە، بێگومان دیارە مەبەستی نووسەر لێرەدا ئەوەیە كە بەراوردی هاتنی یەكەم جار و دواجاری خۆی بۆ هەرێمی كوردستان، لە ماوەی نزیك بە 20 ساڵدا كردووە.
نووسەر هەر لەو گوندەدا، نموونە بە پیرەمێردێك دێنێتەوە كە چۆن هەندێك چیرۆكی ژیانی خۆی، لەو گوندە كە ژیانی لێ بەسەر بردووە بۆ گێڕاوەتەوە، بەڵام ئێستە بۆ كەسی تری ناگێڕێتەوە، چونكە هەمووان سەرقاڵی سەیری بەرنامەكانی تیڤین و سەلیقەی گوێگرتنیان لەو چیرۆك و حیكایەتە میلییانە نەماوە. بەڵكو هەریەكەیان چوونەتە ناو ژیانی تایبەتی خۆیان.
نووسەر لە باسێكی تردا تیشك دەخاتە سەر ئەو تۆڕە كۆمەڵایەتییە فراوانە خێزانییەی لە نێوان كوردەكاندا هەیە. ئەو پێوەندییانە ئەگەرچی وەك پێشتر نەماون و ئەوانیش كەوتوونەتە ژێر كاریگەریی ژیانی مۆدێرن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەیانەوێت پارێزگاری لەو ڕەگە خزمایەتییە بكەن، بۆیە نووسەر دەڵێت، "هەر كە پێوەندیت لەگەڵ كوردێك بەست، دەرگای ناسینی تۆڕێكی گەورەی خزمانت لە زۆر شوێن بە ڕوودا دەكرێتەوە، تەنانەت خزمەكانی دەرەوەی وڵاتیش لا 166". ئەمەش خەسڵەتێكی كۆمەڵایەتییانەیە و بۆ گەڕیدە ڕۆژهەڵاتییەكان و ئەوروپاییەكان، هەمیشە جێی سەرنج و ڕامان بووە، چونكە لەناو ئەواندا پێوەندییە كۆمەڵایەتی و خێزانییەكان بوونی نییە، بەڵكو تاكەكان ئازادانەتر و سەربەستانەتر دەژین، بە پێچەوانەی ڕۆژهەڵات كە خێزان و خزمایەتی، پێوەندییە كۆمەڵایەتییەكان ئاراستە دەكەن، تا ئەو ئاستەی شوناس بۆ ئەو پلە و پایە كۆمەڵایەتییەش دادەنێن كە ئەندامانی خێزان بەیەكەوە دەبەستێتەوە.لێرەدا نموونە بە كوڕێك دێنێتەوە كە ئەگەرچی جگەرەی دەكێشا، بەڵام هەرگیز لە بەردەم باوكی نەیدەكێشا.
لە بەشێكی تری كتێبەكەیدا باس لە چەند تایبەتمەندییەكی تری كولتووری كوردان دەكات، بۆ نموونە: وەك شوێنی كچ و ڕوانگەی پیاوسالارانە لەناو خێزان و ڕەدووكەوتن و خوێنداری و نانكردن و منداڵخستنەوە و شێوازی جلپۆشین و بازاڕكردن لەناو ژنان و زۆر لایەنی تریش، ئەمە وێڕای خستنەڕووی مێژووی سیاسیی كوردانی باشوور و ئەو نەهامەتییانەی لەسەر دەستی ڕژێمی بەعس لە ئەنفال و كیمیاباران بە سەریاندا هاتووە. بێگومان نووسەری كتێبەكە وەك گوتمان لەبەرئەوەی بۆ ماوەی 14 ساڵ چ وەك مامۆستا، چ وەك كارمەندێكی ڕێكخراوە بیانییەكان، لە كوردستانی باكور و باشوور ژیاوە، ئیتر زۆر لە نزیكەوە شارەزایی لەو پێوەندییە كۆمەڵایەتی و خێزانییەكان هەبووە كە كوردان هەیانە.
لە شوێنێكی تری كتێبەكەیدا، باس لە پێگە و ڕۆڵی مستەفا بارزانی نەمر لە ناو مێژوو، دڵ و جەماوەردا دەكات و دەنووسێت، "ئەستەمە كەسێك بدۆزیتەوە، زۆربەی كوردان بە نوێنەری ڕاستەقینەی خۆیان لە قەڵەمی بدەن، بەڵام ئەگەر كەسایەتییەكی هاوچەرخی سیمبولی وا هەبێت، ئەوا بە دڵنیاییەوە مستەفا بارزانییە" كە خەباتێكی درێژ و گەورەی نەتەوەییانەی لە پێناو وەدەستهێنانی مافە ڕەواكانی گەلەكەی كرد.
بۆیە بەشێكی كتێبەكەیشی بۆ باسكردن لە كوردانی باكور تەرخان كردووە، بەڵام ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە، جباوازییەكی گەورە و قووڵ لە ڕووی ئینتیمای نەتەوەییەوە لە نێوان كوردانی باكور و باشوور باس دەكات، بە جۆرێك كوردانی باكور ئەوەندە لە كوردبوونی خۆیان هەڵدێن، هیچ كاتێك بۆیان جێی شانازیی نییە، لە كاتێكدا كوردانی باشوور، وێڕای ئەو هەموو كارەسات و جینۆسایدەی بەسەریان هاتووە، كەچی كوردبوون وەك شانازییەكی گەورەی نەتەوەیی كە جیایان دەكاتەوە لەوانیتر، دەبینن.
لەو ڕوانگەیەوە، نووسەری كتێبەكە نموونەی بەرجەستە دێنێتەوە، بە تایبەتی كە لە نزیكەوە لە كوردستانی باكوریش ژیاوە و پێوەندی لەگەڵ كوردانی ئەوێ نزیك بووە.
"گرووپێكی خوێندكارانی ئەمەریكاییم برد بۆ گوندێك لە ناوچەیەكی كوردستانی توركیا، لەگەڵ هەندێك لە زارۆكەكان بە كوردی دوام، بە نابەدڵییەوە وەڵامیان دامەوە، هەر كە بە توركی قسەم لەگەڵ كردن، هەستیان بە جۆش و خرۆش و شادی كرد، ئەوان گوتیان ترسیان نییە، بەڵام شەرمیان لە زمانەكەیان هەیە. ل 177". بێگومان ئەگەر ئەو هەڵوێستەی كوردان، دەرەنجامی ئەو ستەمە نەتەوەییە بێت كە لەلایەن ڕژێمی توركیاوە لە كوردانی ئەوێ دەكرێت، ئەوا نابێت ببێتە پاساوی شەرمكردن لە زمانی نەتەوەییانەی خۆت و هەڵاتن لە شوناس و زمانت" لە كتێبەكەدا هەیە.
ئەوەیشی نووسیوە، زمان ماكێكی سەرەكی نەتەوەیە و شوناسێكی بنەڕەتی و ئەنتۆلۆجییە كە نەتەوەیەك لە نەتەوەكانی تر جیا دەكاتەوە، بۆیە هیچ كاتێك بە هەر پاساوێكەوە بێت، لەژێر هەر جۆرە بارودۆخێكیشدا بێت، ئەوا مرۆڤەكان نابێ بیر لە سڕینەوەی زمانی خۆیان و ئاخاوتن بە زمانی نەتەوەی نەیار و سەردەست بكەنەوە، بە تایبەتیش لەناو منداڵاندا كە نەوەی داهاتوون و ئایندەی ژیانی داهاتوویان پێوە بەندە.
مەگەر كوردانی باشوور، 100 ئەوەندەی كوردانی باكور، باجی كوردبوون و قسەكردن بە زمانی كوردیان نەداوە؟ بە ئێستەیشەوە ڕۆژانە كوردانی ڕۆژهەڵات لەسەر نووسین و ئاخاوتن بە زمانی كوردی لێپرسینەوەیان لەگەڵ دەكرێت، كە زارا محەمەدی نموونەیەكی دیار و بەرچاوە، كەواتا بۆچی ئەوان پشت ناكەنە زمانی خۆیان؟ چونكە دەزانن كە زمان نەما، نەتەوەش نامێنێت. هەر لە درێژەی باسكردن لەو هەڵوێستانەدا، دەنووسێت، "ئەو ڕێزەی پێشمەرگە لەناو كوردانی عێراق هەیەتی، پەكەكە لەناو كوردانی باكور نیەتی، زۆر كورد هەن هەوڵ دەدەن دڵسۆزیی خۆیان پێشانی دەوڵەتی توركیا بدەن ل 231".
ئەم نموونانە ڕەنگە لە ڕووی وابەستەبوونی شوناسی نەتەوەییانە، جیاوازییەكی گەورە لە نێوان كوردانی باشوور و باكور پێشان بدات، بەڵام هەر چییەك و هەر چۆنێك بێت، لە ژێر هەر بارودۆخێكدا بێت، نابێ مرۆڤ لە شوناسی نەتەوەییانەی خۆی هەڵبێت.
* پەراوێز: بەهێز مینا چیاكان، گەشتێك بە ناو كولتووری كوردان نووسینی: ڕۆبێرت ل. برێنمان، وەرگێڕانی: عەبدوڵا عەبدوڵا _ 2022.