یەكەم/ سەرژمێری؛ پرۆسەیەكی سیاسی یان تەكنیكی؟
بڕیارە مانگی ئۆكتۆبەری داهاتوو، سەرژمێری لە عێراقدا بكرێ. دیارە سەرژمێری یەكێك لە گرنگترین و هەستیارترین و گەورەترین رووداوی ناو دەوڵەتە. سەرژمێری چەندان رەهەند و لێكەوتە و ئاماژەی جیاوازی هەیە. راستە لە بنەڕەتدا پرۆسەیەكی تەكنیكییە، بەڵام لە ناواخندا كردەیەكی سیاسیشە، بەتایبەت لەو وڵات و ناوچە و شارانەی فرەكولتوورن و كۆمەڵگەكە زیاتر لە نەتەوە و ئاین و مەزەو و پێكهاتەیەك لەخۆ دەگرێت، ئەمەیش دواتر وەك كارتی سیاسی و لە هاوكێشە سیاسییەكاندا بەكار دەهێنرێتەوە و وەبەرهێنانی سیاسیی تێدا دەكرێت، رەنگە ببێتە هۆی گۆڕانی ژمارەی دانیشتووان و گۆڕینی دیمۆگرافی و دەستكاریكردنی ئەندازەی كۆمەڵایەتی و رێژەی راستەقینەی نەتەوە و پێكهاتەكان.
لە عێراقدا 27 ساڵە سەرژمێری نەكراوە، بەمەیش هیچ تێگەیشتنێكی سیاسی و كۆمەڵایەتی و دیمۆگرافی نییە، هیچ داتا و زانیاری و ژمارەیەكی راستەقینەیش لەبارەی هێزی دانیشتووان و رێژەی نەتەوەكان و ئاین و مەزەو و سیماكانی تری كۆمەڵگە و تایبەتمەندییەكانی نین.
دوای 27 ساڵ و رووخانی رژێمی بەعس و گۆڕانی سیستمی سیاسی و تەنانەت كۆمەڵایەتی و ئابووریش، زۆر پرس و بابەتی تریش لە عێراق گۆڕانییان بەسەردا هاتووە، سەرژمێری باشترین و كاریگەرترین كەناڵ و ئامرازە بۆ دەرخستنی هەموو ئەو گۆڕانكارییانە و پێشاندانی وێنەی راستەقینەی ناو كۆمەڵگە وەك خۆی.
دواین سەرژمێری لە عێراق لە 1997دا كراوە، ئەوكات عێراق بە ماندوویی و شەكەتی لە دوو جەنگدا بەبێ هیچ دەستكەوتێك هاتبووە دەرەوە، ژێرخانی كۆمەڵایەتی و ئابووری بەتەواوی وێران و ماندوو بووبوو.
دووەم/ سەرژمێری و ناوچە دابڕاوەكان
ناوچە دابڕێنراوەكان دۆخێكی تایبەتیان هەیە و لە دەستووری هەمیشەیی عێراقیشدا لە ڕێی مادەی 140ـەوە، میكانیزمی چارەسەری بۆ دانراوە، بەڵام لە ڕووی كردارییەوە، هیچ هەنگاوێك بۆ جێبەجێكردنی ئەم میكانیزمانەی ئەو مادە دەستوورییە نەنراوە كە لە هەرسێ قۆناغی "ئاساییكردنەوە، سەرژمێری و راپرسی" پێكدێت، دوا وادەیش هەر بەپێی مادەی 140 بۆ ئەو پرسە ستراتیجییە، كۆتا رۆژی ساڵی 2007 بوو كە دەبوو هەموو قۆناغەكان جێبەجێ بكرانایە، بەڵام هێشتا قۆناغی یەكەم وەك خۆی جێبەجێ نەكراوە.
دوای تێپەڕینی 17 ساڵ بەسەر ماوە و وادە دەستوورییەكەیدا، دیارە ئەم جێبەجێ نەكردنە هێندەی تر پرسەكەی ئاڵۆز و قووڵتر كردووە، بەتایبەت كاتێك رۆژ دوای رۆژ ئەو ناوچە دابڕێنراوانە زیاتر رووبەڕووی گۆڕانی دیمۆگرافی و هێنانی عەرەبی هاوردە و كۆچی كوردانی ناوچەكە كە دانیشتووی رەسەنن، دەبێتەوە و ناهاوسەنگییەكی یەكجار گەورەی لە نێوان ژمارەی كورد و عەرەب لەو ناوچانە و بە دیاریكراویش كەركووك، لێ دەبێتەوە. جگە لە ناوچەكانی تری وەك مەخموور، دیبەگە، شنگال، بەدرە و جەسان، شێخان، خانەقین، مووسڵ و ناوچەكانی تر.
بوونی راپرسی لەم سات و وەختە و بەو هەموو گۆڕانە گەورە دیمۆگرافییە لەو ناوچانەدا، نادادپەروەریی گەورەیە و مەترسیی یەكجار گەورە بۆ كورد و ناسنامە و مێژوو و خاك و بوونە نەتەوەییەكەی دروست دەكات، چونكە بەهۆی سیاسەتی دەوڵەتی عێراقەوە لە رابردوودا، گۆڕانێكی گەورەی نەتەوەیی لەو ناوچانە رووی داوە و بەردەوامیشە.
سێیەم/ سەرژمێری و بودجە
رەهەندێكی تری سەرژمێری، پرسی دووبارە دابەشكردنەوەی داهاتی عێراقە بەپێی ژمارەی دانیشتووان، ئەم پرسە زیاتر لە نێوان حكوومەتی فیدراڵ و هەرێمدا دەردەكەوێت، بەو پێیەی پێوەندیی ئابووری و دارایی نێوان هەردوو لایەنەكە لەسەر بنەمای رێژەیەك بنیات نراوە كە بە 17% ناسێنراوە و دیاری كراوە. ئەم رێژەیە گوزارشتە لە رێژەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان.
ئاشكرایە لە ماوەی 27 ساڵی رابردوودا و بە دیاریكراویش لە دوای 2003ـەوە، ژمارەی دانیشتووانی عێراق بەردەوام لە بەرزبوونەوەیەكی خێرا و زۆردایە، ئێستە خاوەن زیاتر لە 40 ملیۆن دانیشتووانە و بەپێی راپۆرتی رێكخراوە نێودەوڵەتییەكانیش، لە ساڵی 2050دا ژمارەی دانیشتووانی عێراق دەگاتە 80 ملیۆن. ئەم بەرزبوونەوەی رێژەی دانیشتووانە زیاتر ناوچەكانی ناوەڕاست و باشوور دەگرێتەوە و گەشەكردنەكە لەوێدا خێرایە، لە هەرێمی كوردستاندا گەشەی دانیشتووان هێواش و لە سەرخۆیە و بەهۆی جیاوازیی كۆمەڵایەتی، نەتەوەیی، جیۆگرافی و تەنانەت دید و تێگەیشتنی كۆمەڵگەی كوردی بۆ خێزان و منداڵ و ژیانی كۆمەڵایەتی و خستنەوەی نەوە و شێوەی ژیان و زۆر هۆی تر.
بە ئەگەرێكی زۆرەوە، لە حاڵەتی بەڕێوەچوونی سەرژمێریدا، رێژەی كورد لە 17% دادەبەزێت، ئەمەیش لە ڕووی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەوە، هەرێمی كوردستان رووبەڕووی قۆناغێكی تازەی پێوەندی دەكاتەوە لەگەڵ حكوومەتی فیدراڵ، لە پرسی داهات و بودجە و ئەو ژمارە بیركارییەی كە پێوەندیی هەردوولای لەسەر بنیات نراوە و سیاسەتە ئابووری و داراییەكانی لەسەر دادەڕێژرێت.
دواتریش كەمبوونەوەی ئەو ژمارەیە، دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی ئەو بەركەوتە و بەشە بودجەیەی بەغدا بەپێی یاسا لە پەرلەمانی عێراق دیاری دەكات، پاساوی یاسایی و دەستووریشی بۆ دەهێنێتەوە بەوەی كە لەسەر بنەمای ژمارەی دانیشتووان، داهاتی عێراق دووبارە دابەش دەكرێتەوە و بەشی هەرێم و پارێزگاكانی لێ دەدرێت، لە كاتێكدا گەشەی دانیشتووان لە عێراق و هەرێم، بە دوو رێڕەوی جیاوازدا دەڕۆن و تێدەپەڕن.