یەكەم/ بودجە وەك پڕۆسەیەکی سیاسی
لە زانستی ئابووریدا ئەگەرچی بودجە چالاکییەکی ئابوورییە و رووخسارێکی ئابووریانەی هەیە، بەڵام لە ناوەڕۆکدا قووڵاییەکی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئیتنیکی هەیە، بە تایبەت لە کۆمەڵگە فرەنەتەوە و فرەئیتنیکەکاندا، ئەو کۆمەڵگە و دەوڵەتانەی زیاتر لە نەتەوە و ئاین و مەزەو و ئایۆلۆجیایەکی سیاسی لەخۆ دەگرن. ئەمەیش بەهۆی ئەوەوە بووە کە بودجە بریتییە لە دووبارە دابەشکردنەوەی داهات و بەهاکان.
بەها بەو مانایەی چۆن رۆڵە سیاسی و ئابووری و ستراتیجییەکان بە یەکسانی بەسەر پێکهاتەکانی ناو کۆمەڵگەدا دابڕێژیتەوە و هەریەکەیان بە شێوەیەکی دادپەروەرانە ماف و بەرکەوتەکانی خۆیان وەربگرن کە دواجار فۆڕمێکیش لە دادپەروەری کۆمەڵایەتی لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت و پرسەکە دەچێتە خزمەتکردن بە ئاشتی کۆمەڵایەتی و پێکەوەژیان و ناسنامەی هاوبەش و پێکەوەبوونی ئارەزوومەندانە. بیرمان نەچێت هیچ ناسنامەیەکی هاوبەش بەبێ دادپەروەری پێشوەختە و دووبارە دابەشکردنەوەی داهات و بەهاکان، نایەتە بوون و بنیات نانرێت.
بودجە خێراترین و باشترین و بەهێزترین دەرگا و دەروازەیە بۆ بنیاتنانی هەستی هاوبەش و بنیاتنانەوەی چەمکی هاووڵاتیبوون، بە تایبەتیش لە وڵاتێکدا کە تازە لە جەنگ رزگار بووبێت و كۆمەڵگەی دوای جەنگ و شەڕ و ململانێکان بێت.
عێراق یەکێکە لەو وڵاتانەی پڕۆسەی داڕشتنی بودجە تێیدا روون و دادپەروەر نەبووە و لەسەر بنەمای حکومڕانی باش و چەمکی هاووڵاتی و یەکسانی و دەستوور و یاساکان نەبووە. بگرە بودجە زیاتر وەک کەرەستەیەکی سیاسی و ئامرازێک بۆ چەوساندنەوەی پێکهاتە و ئەکتەرەکانی تر بەکار هێنراوە و مامەڵەی لەگەڵدا کراوە، بە تایبەتیش لە دەیەی رابردوودا و لەو 10 ساڵەی کە ململانێ لە نێوان بەغدا و هەرێمدا دروست بووە و تا ئێستەیشی لەگەڵدا بێت، بودجە لەو پڕۆسەی بە سیاسیکردنە رزگاری نەبووە و نەتوانراوە لەسەر بنەمایەکی زانستی دابنرێت و بخرێتە خزمەت هەموو پێکهاتە جیاوازەکانی کۆمەڵگەوە و دۆخێکی تازەی سیاسی و کۆمەڵایەتی لێ بەرهەم بێت.
دووەم/ پەرلەمانی عێراق و بودجە
ئەگەر بودجە رەهەندێکی سیاسی هەبێت، ئەوا پەرلەمان شوێنی شەرعیەتدان بەو رەهەندە سیاسی و ستراتیجییەی بودجەیە و بە تایبەتیش کاتێک زۆرینەی براوە لە دەسەڵاتی یاسادانان هەموو چیڕۆکەکانی ناو بودجە لە بەرژەوەندی خۆیان دادەڕێژن و بڕیاری بە یاسابوونی لەسەر دەدەن و کۆتایی پێ دێنن. بودجەی عێراق بۆ ساڵی 2024، لەلایەن لیژنەی دارایی پەرلەمانەوە پەسند کراوە و پەلەمانیش كردی بە یاسا. بودجەی عێراق بۆ ئەمساڵ بە بەراورد بە ساڵی رابردوو 2023، زیادی کردووە و بووە بە 211 تریلۆن دینار، بەمەیش 12 تریلۆن زیادی کردووە.
بەڵام هەموو ئەو زیادکردن و گەورەبوونەی بودجە نوێنەرایەتیی دادپەروەرانە و یەکسانی نێوان هەموو پێکهاتەکان ناکات، ئەمەیش بە ڕوونی بەدیار دەکەوێت لە بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان و تەنانەت پارێزگایەکی وەک بەسڕە کە زۆرینەی شیعەنشینن، بە بەراورد بە پارێزگای بەغدا رێژەیەکی کەمی لە بودجە بۆ تەرخان کراوە و وەک خۆی مافی پێ نەدراوە و بۆ ئەنباریش هەمان لێکدانەوە و مامەڵەیە، ئەمەیش بە ئاسانی پێمان دەڵێت کە بودجەی عێراق بە تەواوی لە مانا ئابوورییەکەی بەتاڵ کراوەتەوە و گۆڕاوە بۆ پڕۆسەیەکی سیاسی، بە جۆرێک هەموو ئەکتەرەکان وەک پێویست سوودمەندی سەرەکی نین و ڕووبەڕووی نادادپەروەری بوونەتەوە.
لە ئاستی جێبەجێکردندا ئەو رێژەی کە دیاریش کراوە، دووبارە وەک خۆی جێبەجێ ناکرێت و جارێکی تر نادادییەکە بەردەوامی دەبێت و درێژەی پێ دەدرێت و زیندووترین نموونەیش نەناردنی بودجەی هەرێمە و یاریکردن و دواکەوتنێتی سەرەڕای بوونی بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی بۆ چارەسەری کۆتایی ئەم پرسە.
سێیەم/ هێزە تەناهییەکان و بودجە
سەرەڕای بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی بۆ ناردنی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان و مووچەی فەرمانبەرانی حکوومەتی هەرێم، هێشتا عێراق پابەند نییە بە ناوەڕۆکی بڕیارەکە و بە تایبەتیش مووچەی هێزە تەناهییەکان، ئەمەیش خاڵێکی بنەڕەتییە لە بە سیاسیکردنی بودجە و داماڵینی لە پڕۆسە ئابوورییەکە و دابڕاندنی دادپەروەری کۆمەڵایەتی لە کردەی بودجەسازیی بە شێوەیەکی گشتی.
دیارە ئاستی بە سیاسیکردنی بابەتەکە ئەوەندە بەرزە، پێناچێت لە دوای پەسنکردنی بودجە و دداننان بە بەشی هەرێمدا، یاسای بودجە وەک خۆی جێبەجێ بکرێت و سەرجەم بڕگە و مادەکانی بگوازرێتەوە بۆ ئاستی کرداری و هەموو کێشە و ململانێکان کۆتاییان پێ بهێنریت، وەک لە بەشی یەکەمی وتارەکەدا ئاماژەمان پێ کردووە، بابەتی جێبەجێکردنی یاسایەکی وەک بودجە لە وڵاتێکی فرەنەتەوەدا، بە ئاسانی دەکرێت بە ئامرازی سیاسی بۆ یەکلاکردنەوەی ململانێ و بەکارهێنانی وەک کەرەستەیەک بۆ لاوازکردن لە ناویشیدا لاوازکردنی سیستمی ئاسایش و تەناهی کە رۆڵێکی گەورە دەبینێت لە دابینکردنی ئاسایشی کۆمەڵایەتی و پاراستنی کیان و سنوور و ئاسایشی هاوڵاتیاندا.
ئەوەی ڕوو دەدات لە پرسی دواخستنی مووچەی هێزە تەناهییەکان لەلایەن بەغداوە، هەوڵێکی ترە بۆ دروستکردنی بۆشایی و ناسەقامگیری لەناو دامەزراوەی تەناهیدا لە ڕێگەی بە سیاسیکردنی بودجە و نەناردنی مووچە و زیاتر گوشاردروستکردن بۆ ئەندامانی ئەو دەزگایانە و وەستاندنی کار و چالاکی و رۆڵەکانیان.
ئەم تێگەیشتنەی بەغدا بۆ مووچە و بودجە، لە زۆربەی حاڵاتەکاندا دەبێتە رێگری سەرەکی لە بەردەم دادپەروەری کۆمەڵایەتیدا لەناو بودجە و دروستکردنی هەستی هاونیشتمانیبوون و هاووڵاتیبوون و سەروەری یاسا لە عێراق و گێڕانەوەی سەروەری بۆ دەوڵەت.
نابێت ئەوەمان بیر بچێت دادپەروەری ئابووری هۆکارێکی یەکلاکەرەوەی بەرهەمهێنانەوەی هاووڵاتی و بەستنەوەی گرووپە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکانە بە یەکتر.