سێ خوێندنەوە بۆ ئێستەی عێراق

AM:10:50:23/06/2024 ‌
یەكەم/ بە شیعەکردنی مووسڵ

مووسڵ قووڵایی ستراتیجی سوننەیە لە عێراق، پێشتر ویلایەتی مووسڵ بەشێک بووە لە ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی و رووبەرە جیۆگرافییەکەی فرەوانتر بووە و پارێزگاکانی هەولێر، سلێمانی و کەرکووکیشی لەخۆ گرتووە، دواتر کێشەی ویلایەتی مووسڵ یەکلا کرایەوە و پارێزگای مووسڵی زۆرینە عەرەبی سوننەی لێ بەرهەم هات. 

ئامانجی سەرەکی بەریتانییەکان لە لکاندنی مووسڵ بە عێراقەوە، دروستکردنی هاوسەنگی بوو لەو وڵاتە تازە دروستکراوە لە ڕووی هێز، هەژموون، مەزەوەوە، لە بەرانبەر ناوچە شیعەکانی تردا. لەوکاتەوە مووسڵ دەبێت بە مەڵبەند و قووڵایی ستراتیجی سوننەی عێراق و رۆڵێکی یەکلاکەرەوە دەگێڕێت لە سیاسەت و ستراتیج و ئاڕاستەکردنی سیاسەت و حکومڕانی لە دەوڵەتی عێراقدا، بە تایبەتی دوای دەسەڵاتی بەعس و بە دیاریکراوی لە سەردەمی سەدام حوسێندا کە سوپا، بیرۆکراتیەت، سیاسەتی ناوخۆ، سیاسەتی دەرەوە، کەرتی بانک و سەرجەم جومگەکانی حکومڕانی لەلایەن بەعس و مووسڵاوییەکانەوە بەڕێوە دەبرا و شارەكە بوو بە قەڵای بەعسییەکان. 

ئەمڕۆ چیڕۆکی تر بەڕێوەیە، لە دوای کەوتنی بەعس، دواتریش هاتنی داعش و دووبارە رزگارکردنەوەی ئەو شارە، مووسڵ بەشێوەیەکی تر دەردەکەوێت و سیمای سوننەبوون و قەڵابوونەکەی لەدەست داوە. بە کورتی و پوختی، مووسڵ قووڵاییە ستراتیجییەکەی لێ سەندراوەتەوە و چیتر هیچ قووڵاییەکی نییە بۆ سوننە، لەبەر چەندان هۆکار لەوانە: 

یەکەم، لە دوای رزگارکردنی پارێزگای مووسڵ لە داعش، حەشدی شەعبی بە قووڵی و چڕیی، شارەکە بەڕێوە دەبات و هەر لە سەرەتا و دەروازەی شارەکەوە، سیما و سیمبولە شیعییەکان هەژموونی خۆیان دەسەپێنن و هەموو ناسنامەیەکی سوننەبوونی لێ سەندراوەتەوە. 
دووەم، هێزەكانی سوننە پەرت و دابەشبوو و بێ گوتار و لاوازن و تەنانەت لە دوای رووخانی بەعس و لە یەکەم هەڵبژاردندا، پڕۆسەی سیاسییان بایکۆت کرد و نەهاتنە ناو حوكمڕانییەوە، بەمەیش دیوارێکی گەورەیان لە نێوان خۆیان و عێراقی نوێدا دروست کرد. ئەوەی ئێستە لە شارەکەدا روو دەدات، بەشێکی زۆری هێمایە بۆ لە سوننەخستن و کەوتنی مووسڵ بەشێوەیەکی نەرم.

دووەم/ گەڕانەوەی سەدر

سەدر دەیەوێت وەک باوکێکی رۆحی شیعی عێراقییانە دەربکەوێت، شیعەیەکی ناسیۆنالیزم، ئەگەرچی مەرجەعی شیعەکان ئێستە عەلی سیستانییە و کەس ناتوانێت لە دەرەوەی ئەو بانگەشەی مەرجەعبوونی خۆی رابگەیەنێت، بەڵام سەدریش کار بۆ ئەوە دەکات وەک فیگەرێک دەربکەوێت بۆ ڕاکێشانی هاووڵاتییانی هەژار و چەوساوە. زیاتر کار لەسەر ئەو میراتەی خێزان و باوک و براکانی و مامی كار دەکات کە لە مێژووی عێراق و رابردووەكەیدا، کەڵەکەی کردووە. 

باوکی سەدر و براکانی لەلایەن بەعسەوە دەکوژرێن، مامیشی وەک بیرمەندێک ناودێر دەکرێت لە جووڵاندنی حزبی دەعوە و ئاڕاستەکردن و گەشەپێدانی و دواتریش بۆ جۆرێک لە رێکخستن و پارتی سیاسی و جووڵانەوە، تا دەگاتە بزووتنەوەیەکی کۆمەڵایەتی دژ بە بەعس. 
سەدر چاوی لە زیندووکردنەوەی ئەو میراتە و کارکردن و بەکارهێنانی ئەو میراتەیە، بۆ جووڵاندنی جەماوەری شیعەی عێراقی و دواتریش وەبەرهێنان و چوونە ناو جومگەکانی حکومڕانییەوە، ئەگەرچی پێشتر بایکۆتی پڕۆسەی سیاسی کرد و لە حکوومەت و حکومڕانی کشایەوە، بەڵام هەموو ئاماژە و گوتارەکان بەرەو ئەوە دەڕۆن کە سەدر و بزووتنەوە و هێزە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکەی دەیانەوێت بگەڕێنەوە و دووبارە بچنەوە ناو دەمار و جوگمەکانی حکومڕانی، بە تایبەتیش ئەو دەزگا هەستیارانەی سیستمی سیاسی و دەوڵەتی عێراقی ئاڕاستە دەکەن. سەدر لە حەنانە پەیامەکانی ئاڕاستە دەکات، بەڵام دەیەوێت هەژموونێکی فرەوانی لەسەر بنیات بنێت. 

سێیەم/ هەرێم و بەغدا، گەشت و گەشتیار 

بەهۆی جەژنی قوربانەوە، سەتان هەزار گەشتیاری عەرەب لە ناوەڕاست و باشووری عێراقەوە سەردانی ناوچە و شار و پارێزگا جیاوازەکانی هەرێمی کوردستانیان کرد، ئەگەرچی لە ڕووی یاسایی و تیۆرییەوە هاووڵاتییانی عێراق وەک گەشتیارێکی ناوخۆیی مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرێت و لە چوارچێوەی یەک دەوڵەتی فیدڕاڵدا ئەو جووڵە و گەشتانە دەکەن، بەڵام لە ڕووی کرداری و واقیعییەوە هەرێمی کوردستان بۆ ئەوان نیشتمان، خاک و وڵاتێکی ترە، بەهۆی جیاوازی ناسنامە، ئاسایش، پەیکەری حکومڕانی، جیۆگرافیا، سروشت و تەنانەت كەشوهەوا و کولتوور و سیستمی کۆمەڵایەتی و زمان و ئیتنیک و زۆر پرسی تر. 

ئەم دۆخە بۆ هەرێمی کوردستان دەرفەتە بۆ ئەوەی تایبەتمەندییەکانی خۆی وەک هێزی نەرم بنیات بنێت و بەکار بێنێت، بە تایبەت کاتێک هەرێم ناتوانێت سەرچاوەکانی هێزی رەقی بەرانبەر بەغدا و هێزە عێراقییەکانی تر بەکار بێنێت. کەرتی گەشتیاری لە کوردستان بە ئاسانی و خێرایی دەتوانێت گەشتیار و گەشت و هاووڵاتیبانی عەرەب بەو ناوچە جیاوازانە بناسێنێت و وەک بەشێک لە ناسنامەی کوردی بینوێنێ و بیکات بە سەرچاوەی سەرنجڕاکێشانی ئەوانیتر و لە ڕێگەیەوە وەبەرهێنانی سیاسی و دبلۆماسی بکات.

هاتنی ژمارەیەکی زۆری هاووڵاتیی عەرەب لە ماوەیەکی کەمدا بۆ ناوچە جیاجاکانی کوردستان، دەرفەتێکی زێڕینە بۆ دروستکردنی کاریگەریی و هەژموون و سیاسەتێکی تازە لە بەرانبەر بەغدا و بەلایەنی کەمەوە گەیاندنی ئەو پەیامەیە کە هەولێر وەک مەڵبەندی گەشتوگوزار دەتوانێت لەخۆگر و هاوكات ببێت بە خاڵی بنەڕەتی بۆ ئابووری گەشتیاری لە کاتێکدا ئەگەر نەوت و سامانە سروشتییەکانیشی هەناردە نەکرێت. 

ئەم جۆرە پێوەندییەی نێوان هەولێر و بەغدا لەسەر بنەمای جووڵەی گەشتیار و کولتوور و هێزی نەرم و لە دەرەوەی پێوەندی سیاسی و نەوت و مووچەوە، دەکرێت سەرچاوەیەکی تر و دەرگایەکی تازەی دبلۆماسی کولتووری و جەماوەری بێت لەناو یەک دەوڵەتدا، بەڵام بە سوود و قازانجی كوردستان.