دكتۆر فیراس سدیق بەڕێوەبەری سامانی ئاژەڵی هەریمی كوردستان لەم چاوپێكەوتنەی "وشە" دا باس لە هۆكارەكانی گرانبوونی نرخی هێلكە لە كوردستان دەكات، وێڕای خستنەڕووی توانای ژێرخانی ئابووری هەرێم بۆ بەرهەمهێنانی هێلكە، ئاماژە بەوە دەكات هەرێمی كوردستان لەم بەرهەمەدا بە خۆبژێویی گەیشتووە، بەڵام پارێزگاری لەو تایبەتمەندییە نەكراوە و رێدان بە هاوردەكردنی بەلێشاوی بەرهەمەكە لە رابردوودا زیانی بە پڕۆژەكانی كوردستان گەیاندووە. ئەو روونی دەكاتەوە وەك لە بەرنامەی كابینەی نۆیەمی حكوومەت پێداگری لەسەر كراوە، ئامانجی سەرەكییان دابینكردنی ئاسایشی خۆراكە لە هەرێمی كوردستان و هەر بۆ ئەو مەبەستەش هاوردەكردنی هێلكەیان قەدەغە كردووە و چیتر رێ نادەن سامانی كوردستان بۆ كڕینی هێلكە بچێتە دەرەوەی وڵات. ئەو بەڕێوەبەرە پێی وایە ئەگەر مەبەست چارەسەركردنی خێرای كێشەكە بێ بە بڕیارێك بۆ كردنەوەی دەروازەكان و هێنانی هێلكە بازاڕ ئاسایی دەبێتەوە، بەڵام دابینكردنی ئاسایشی خۆراك كەمێك تەحەمول و خۆڕاگری دەوێت و دواجار هاووڵاتییان خۆیان سوودمەند دەبن.
بەهۆی هاوردەكردنی بە لێشاو لە رابردوودا زۆر لە پڕۆژەكانی پەلەوەر داخرابوون
هۆی گرانبوونی هێلكە لە بازاڕەكانی كوردستان چییە؟
ئێمە لەسەر بەرنامە و سیاسەتی كابینەی نۆیەمی حكوومەتی هەرێمی كوردستان دەستمان بە كارەكانی خۆمان كرد. ئامانجی بەرنامەكە پاراستن و پەرەپێدانی بەرهەمی ناوخۆ بووە. ئەگەر سەیری هێڵە گشتییەكانی كابینەی نۆیەم بكەین ئەوە بە روونی دەبینرێت. یەكێك لە سێكتەرە گرینگەكان كە بە راستی كابینەی نۆیەم دەیەوێت كاری باشی لەسەر بكات، سێكتەری كشتوكاڵە و لەو سێكتەرەشدا كەرتی پیشەسازی پەلەوەر كە یەكێكە لە كەرتە هەرە گرینگەكان. ئەگەر وەك ژێرخان سەیری بكەین ژێرخانەكە باشە جا چ هێلكەی خواردن بێت چ مریشك و چ بەرهەمەكانی تری پەلەوەر كە بەشی ناوخۆی هەرێمی كوردستان دەكات. بەهۆی هاوردەكردنی بە لێشاو لە رابردوودا زۆر لە پڕۆژەكانی پەلەوەر داخرابوون، لەكار كەوتبوون و تووشی زیانێكی زۆر بووبوون.
لە كەیەوە هاوردەكردنی هێلكە راگیراوە و ئەم سیاسەتە چ كاریگەرییەكی هەبووە؟
لە مانگی 11ی ساڵی رابردووەوە هاوردەكردنی هێلكە راگیرا و وردە وردە پڕۆژەكانی خۆمان دەستیان بە كاركردن كردەوە، پڕۆژەكانیان بووژاندەوە و قۆناغ بە قۆناغ بەرهەمهێنانیان زیاد كرد و توانیمان تا ئاستێكی باش پێداویستی ناوخۆ لە هێلكەی خواردن دابین بكەین. ئامانجەكە ئەوەیە ئاسایشی خۆراك بۆ هاووڵاتییان دابین بكەین. هەموو جارێ دەیڵێین ئەگەر رەنج و سەختییەكی كاتی ببینین و 500 دینار یان هەزار دینار نرخەكە گرانتر بێت، بەڵام لە ئامانجدا با ئاسایشی خۆراك دابین بكرێت و ئەو سامان و سەرمایەیە لە ناوخۆ بەگەڕ بخرێت زۆر لەوە باشترە پارە و سەرمایەكی زۆر بۆ هاوردەكردن بچێتە دەرەوە. لە لایەك دەبین بە خاوەنی بەرهەمی ناوخۆیی خۆمان كە لە رووی تەندروستی و دارایی و ئابوورییەوە قازانجێكی باشی هەیە و دواجار هاووڵاتی سودی لێ دەبینێت. ئامانجی سەرەكی لەم هەنگاوە بووژانەوەی پڕۆژەكانی خۆمانە و لەوانەیە تا گەیشتن بەو ئامانجە هەندێك لەمپەر و ئاستەنگ بێنە پێشەوە، بەڵام دواجار بۆ ئەوەی ببن بە سەرچاوەیەكی سامانی نیشتمانی و لە پاڵ نەوت سەرچاوەیەكی تری داهات زیاد بكرێت ئەو كارەمان دەست پێ كردووە. بابەتی هاوردە لەگەڵ بووژانەوە یەك ناگرێتەوە، ئەگەر رێ بدەین هاوردە هەبێت قەت نابێ چاوەڕێی ئەوە بكەین كەرتی خۆمان ببووژێتەوە، بۆیە لەسەر ئەو بنەمایە ئێمە بەردەوامین.
لە توركیا هەر ئێستە هێلكە دوو هێندە گران بووە، بەڵام لە هەرێمی كوردستان هێشتا تەبەقی هێلكە پێنج هەزار دیناری تێپەڕ نەكردووە.
وەك خۆت ئاماژەت پێ كرد نزیكەی ساڵێكە هاوردەكردنی هێلكە راگیراوە و تا ماوەیەك لەمەوبەر لە كوردستان هیچ كێشەیەك لە بازاڕی هێلكە رووی نەداوە، هۆی چییە هەفتەیەك دەبێ ئەم كێشەیە سەری هەڵداوە و نرخی هێلكە گران بووە؟
من گوتم بەشێك لە پڕۆژەكان بووژاونەتەوە و 100%ی پڕۆژەكان نەبووژاونەتەوە. ئەگەر ئێمە باسی پێویستی خۆمان بكەین و بەراوردی بكەین لەگەڵ توانای بەرهەمهێنانی پڕۆژەكان دەتوانین بڵێین لێشمان زیادە، بەڵام ئێستە ئێمە بەرەو وەرزی سەرما دەچین و لەو وەرزەدا خواست لەسەر هێلكە بەرز دەبێتەوە. كولتووری سفرەی كوردەواری خۆمان لەگەڵ نەتەوەكانی تر جیاوازە و زیاتر لە ژەمی بەیانی هێلكە دەخورێت و كاتێك كە لەسەر سفرە ماست و شیر و پەنیر و بەرهەمەكانی تر هەیە، زۆر جار هێلكە رۆڵی نابێت و كە ئەمانە كەم دەبن هێلكە زیاتر دەخورێت. لە لایەكی ترەوە نرخی ئالیك بە هۆی كاریگەرییەكانی كۆرۆنا هەر لە بۆرسەی جیهانی گران بووە و لە وڵاتێكی وەك توركیا هەر ئێستە هێلكە دوو هێندە گران بووە، بەڵام لە هەرێمی كوردستان هێشتا تەبەقی هێلكە پێنج هەزار دیناری تێپەڕ نەكردووە. لە پڕۆژەكانی ئێمە كارتۆنێك هێلكە بە 48 هەزار دینار دەفرۆشرێت و تا ئێرە تایبەتە بە وەزارەتی كشتوكاڵ. كارتۆنێك كە 12 تەبەق هێلكەی تێدایە بە 48 هەزار دینار دەڕوات، بەڵام دوای ئەوە كە دەستاودەست دەكات زۆر جار كێشەكە لێرە دروست دەبێت و ئەوەش ئەركی لیژنەكانی قایمقامییەت و چاودێری بازاڕ و بازرگانییە رێگری لە گرانبوونی بكەن.
كەوایە بەشێك لە هۆكارەكانی گرانبوونی هێلكە ناوخۆییە و هەندێك لە بازرگانەكان بەرهەمەكەیان قۆرخ كردووە؟
جۆرە قۆرخكارییەك لەمەدا هەیە، هەرچەندە زۆرجار میدیاش رۆڵ دەبینێت و تا میدیا باسی كێشەكەی نەكردووە، هاووڵاتی بە قەیران یان كێشە نایبینێت و كاتێك میدیا باسی كرد و پرسەكەی ورووژاند، لە رووی سایكۆلۆجییەوە خەڵك روو لە بەرهەمەكە دەكات و لەوانەیە پێشتر هەر بە لای هێلكەدا نەڕۆێشتبێت و هەست دەكات لەوانەیە ئەم كێشەیە درێژە بكێشێت، دەچێ دەیكڕێت و ئەمەش كۆمەڵێك كاریگەری لەسەر بازاڕ دەهێنێتە كایەوە. نابێت میدیا وای پێشان بدات ئەم كێشەیە درێژخایەنە و بەمزووانە چارەسەر نابێت.
ماوەیەك بە قاچاخ هێلكە هاوردە دەكرا، بەڵام ئێستە حكوومەت رێوشوێنەكانی توند كردووە و چیتر رێ نادات بە قاچاخی هێلكە هاوردە بكرێت، پێت وانییە ئەوە پێمان دەڵێت ئەوەی لە رابردوودا هاوسەنگی لە بازاڕ دروست كردبوو بە قاچاخ هاوردەكردنی هێلكە بووە و كێشەكە ئێستە دەست پێ دەكات كە هاوردە بە تەواوی وەستاوە؟
هۆكارەكان هەمەلایەنەن بەرەو وەرزی زستان دەچین، خواست لەسەر شیرینی زیاد دەبێت كە هێلكە لە دروستكردنیدا رۆڵی هەیە. بابەتی رێگریكردن لە هاوردەی قاچاخیش هەیە كە بە تەواوی كۆنترۆڵمان كردووە، بەڵام ئەوەی جێی دڵخۆشییە ئەوەیە بۆ كۆتایی مانگی داهاتوو پڕۆژەكانی خۆمان هێلكەیەكی زۆر باش بەرهەم دەهێنن كە لە خۆمان زیاد دەبێت.
ئێمە لە هەرێمی كوردستان ساڵانە پێویستیمان بە نزیكەی 800 ملیۆن هێلكەیە
ئێمە پێشتریش لەسەر پرسی هێلكە راپۆرتمان بڵاو كردووەتەوە و تەنانەت وەك هەواڵی خۆش چەند ساڵێكە ئەوەمان بە خەڵك راگەیاندووە كوردستان لە بەرهەمهێنانی هێلكەدا خۆبژێوە، هەر بەپێی ئاماری خۆتان توانای بەرهەمهێنانی هێلكە لە ساڵێكدا ملیارێك و 349 ملیۆن هێلكەیە و ئەگەر بەسەر پێنج ملیۆن كەسی دابەش بكەین، ساڵانە هەر تاكێك 270 هێلكەی بەردەكەوێت، كە سەرووی ئاستی پێویستە كەوایە بۆچی هێلكە بەش ناكات؟
ئەو خەمڵاندنەی لە وەزارەتی كشتوكاڵ هەمانە هەر تاكێك لە ساڵێكدا 130 هێلكەی بۆ دانراوە و ئێمە لە هەرێمی كوردستان ساڵانە پێویستیمان بە نزیكەی 800 ملیۆن هێلكەیە، ئەمە كاتێك كە پڕۆژەكان بە هەموو توانای خۆیان كار بكەن، بەڵام زۆری هاوردە لە رابردوودا هۆكار بووە لەوەی زۆربەی پڕۆژەكان بە وزە و توانای خۆیان ئیش نەكەن. هەندێكیان دایانخستبوو، هەندێك بە نیوەی توانا و وزەی خۆی و هەندێكی تریش بە كەمتر لە چالاكییەكانیان بەردەوام بوون. ئەمڕۆ پڕۆژەكان دڵنیاییەكیان هەیە لەوەی هاوردەكردنی هێلكە راگیراوە، بۆیەش وەبەرهێنەرەكان پڕۆژەكانی خۆیان دووبارە بوژاندووەتەوە و دەستیان بە كار كردووەتەوە. پێشتر هێلكەی خۆمانت لە بازاڕ نەدەبینی یان بە كەم و كورتییەوە دەبینرا شكڵیان ناشیرین بوو هەندێك شكابوون، هی خۆمان دەچووە بازاڕەكانی ناوەڕاست و باشووری عێراق و هی توركیا بۆ ئێمە دەهات، جگەلەمە ئەوەی لە كوردستان بەرهەم دەهات هێلكەی سوور بوو كە زیاتر خەڵكی باشوور حەزیان لێ بوو و ئەوەی سپییەكەش زیاتر جێی دڵخوازی خەڵكی هەرێم بوو. كاتێك هاوردە راگیرا پڕۆژەكانی ئێمە بیریان لەوە كردەوە هێلكەی سپیش بەرهەم بهێنن و ئیش لەسەر خواستی هەرێم بكەن.
پڕۆژەكانی خۆمان هێلكەی سپیش بەرهەم دەهێنن؟
بەڵێ ئێستە زیاتر لە هێلكەی سوور هێلكەی سپی بەرهەم دەهێنن. ئێستە ئەو هێلكەیەی لە بازاڕ هەیە و سپییە هیی پڕۆژەكانی خۆمانە كە پێشتر لە توركیاوە هاوردە دەكرا و نابێت هاووڵاتی وا بیر بكاتەوە چونكە سپییە هی خۆمان نییە.
گوتت بەشێك لە پڕۆژەكان لەبەر رێدان بە هاوردە پەكیان كەتبوو و لە ماوەی رابردوودا بووژاونەتەوە، لەو ملیار و 349 ملیۆن هێلكەیەی توانای ژێرخانی بەرهەمهێنانی هەرێم، چ رێژەیەك بەگەڕ خراوە؟
پڕۆژەی بەخێوكردنی مریشك وەك كارگەیەك نییە بڵێی مادەی خاوی تێدەكەیت و لەوسەر زیادی دەكەی، ئەمڕۆ خواست زیاتر بوو یەكسەر مادە خاوەكە زیاد دەكەی و بە شەو و رۆژێك خواست دابین دەكەی. هەڵسوكەوت لەگەڵ ئاژەڵ و پەلەوەر ماوەیەكی زۆری دەوێ. بۆ نموونە ئەو مریشكە لە 13 هەفتەییەوە دێت، لە هەفتەی هەژدەیەم دست بە هێلكەكردن دەكات، لە 23 تا 24 هەفتە ئینجا دەگاتە لووتكەی بەرهەمهێنان لە 60 هەفتە بەو لاوە بەرهەمهێنانی هێلكە روو لە كزبوون دەكات و لەدوای 100 هەفتە بەرهەمهێنانەكەی كۆتایی دێت و مریشكەكە دەفرۆشێتەوە. دیسان ئەو پڕۆژەیە مریشكە هێلكەكەرەكە بە گۆشت دەفرۆشێت و دووبارە لە سەرەتاوە دەست پێ دەكاتەوە. تۆزێك دەیەوێت تا هاوسەنگی بازاڕ بپارێزرێت و هەر ئێستە لە پێش چاوی خۆت لەگەڵ ئیدارەی گەرمیان قسەم كرد كە سێ پڕۆژەی گەورە خەریكە دادەمەزرێت و رۆژانە پرۆپۆزەڵ لە لایەن هاووڵاتییان و وەبەرهێنەرەكان پێشكەش دەكرێت بۆ وەبەرهێنان لەم بوارە و حكوومەتی هەرێمی كوردستانیش ئاسانكاری كردووە.
نزیكەی هەشت پڕۆژەی تر لە جێبەجێكردندان كە تایبەتن بە بەرهەمهێنانی هێلكە.
بە گشتی چەند پڕۆژەی نوێ لە دامەزراندندان؟
نزیكەی هەشت پڕۆژەی تر لە جێبەجێكردندان كە تایبەتن بە بەرهەمهێنانی هێلكە. ئەوەی هەمانە موژدەبەخشە، بەڵام تۆزێك خۆڕاگری دەوێت چ لە لایەن هاووڵاتییانەوە و چ لە لایەن میدیاوە كە زۆر جار هەست دەكەین لە ژێر گوشاری بازرگانان پرسەكە بە میدیایی دەكرێت و زۆر جار قەیرانەكە قووڵتر دەكات و چارەسەری ناكات. ئێمە دەرگای هاوردە ناكەینەوە كەواتە دەبێت ئێوە و ئێمە و هاووڵاتییانیش كارێك بكەین قەیرانەكە قووڵتر نەكەین تا بابەتەكە میدیایی نییە، لەوانەیە هاووڵاتیش زۆر هەست بە كێشەكە نەكات وەك ئەوی لە كاتی كەرەنتین لەسەر پیاز و هەندێك بەرهەمی تر رووی دا و هەست دەكەین میدیا زیاتر لە ئاستی خۆی ئەو بابەتەی گەورە كردووە. لەوانەیە پرسیار بكەی هاووڵاتیش گوناهە، راستە گرنگی بە پڕۆژەی خۆماڵی و بەرهەمی ناوخۆ دەدەن، بەڵام هاووڵاتیش مافی خۆیەتی بەرهەمی هەرزان بەدەستی بگات. هەر لەسەر ئەو بنەمایەیە كە ئەو سیاسەت و پلانە گیراوەتەبەر و هاووڵاتی كراوەتە میحوەر و مەبەست و چەقی پرسەكە و لەسەر ئەو بنەمایە دەمانەوێت ئیشی گەورەتر بۆ هاووڵاتی بكەین، لە جیاتی ئەوەی هێلكەی وڵاتێكی تر كە لە ژێر چاودێری ئێمەدا نییە و كەس نازانێت چۆن بەرهەم دەهێنرێت، دەرخواردی هاووڵاتییانمان بدەین، با هێلكەی خۆمان بە هاووڵاتییان بدەین. ئەمە نەك بۆ ساڵێك و دوو ساڵە، بەڵكو ئەوەی كابینەی نۆیەم ئیشی لەسەر دەكات بۆ ماوەیەكی دوورمەودا ئاسایشی خۆراك دابین بكات. هیچ حیكمەتێك و ئازایەتی تێدا نییە ئەو كێشەیە بە خێرایی چارەسەر بكرێت بە بڕیارێك و واژوویەك رێ بە هاوردەكردن دەدەیت و بازاڕ پڕ دەبێ لە هێلكە، بەڵام بنیاتنان و دابینكردنی ئاسایشی خۆراك بۆ ماوەیەكی دوورمەودا بەراستی ئیش و ماندووبوونی دەوێت.
بۆ مانگی 12 بە باشی دەتوانین بەرهەمەكە دابین بكەین
پێشبینی دەكەن كەی ئەم كێشەیە چارەسەر بێت و نرخی هێلكە ئاسایی ببێتەوە؟
وەك باسم كرد مامەڵەكە لەگەڵ پەلەوەرە و ئەگەر بەربەستی سروشتی و نەخۆشی نەیەتە پێش، بۆ مانگی 12 بە باشی دەتوانین بەرهەمەكە دابین بكەین و كۆتایی بەو كێشە بهێنین. ناڵێین هێلكە گرنگ نییە و ئاشكرایە سەرچاوەیەكی گرنگی پرۆتینە، بەڵام لە چاو كاڵای تر، پێداویستییەكی زۆر سەرەكی نییە و دەتوانین ماوەیەك كەمتر بیكڕین.
هەر هەنگاوێك بگەڕێینەوە، ئەوا ساڵێك بۆ دواوەمان دەگەڕێنێتەوە.
تا چەند سوورن لەسەر ئەوەی بۆ هەمیشە هاوردەكردنی هێلكە قەدەغە بكەن نەك شەش مانگی تر دووبارە هاوردە دەست پێ بكاتەوە و دووبارە پڕۆژەكانی ناوخۆ زیانیان بەركەوێت و ئێوەش ریسەكەتان ببێتەوە خوری؟
راست دەكەی ئێمە چەند هەنگاوی باشمان بڕیوە و لەوانەیە ئەم هەنگاوانە بە چەند ساڵێكیش نەبڕایەوە كە ئێمە لەو ماوە كورتە بڕیومانە و لەو هەنگاوانەشدا گەڕانەوە نییە و هەر هەنگاوێك بگەڕێینەوە، ئەوا ساڵێك بۆ دواوەمان دەگەڕێنێتەوە. ئەو ماوەیە تەحەمولمان كردووە و ئەگەر تا ئاستێك نرخیش گران بووبێت دەبێ ئەوە بزانین لە ئەنجامدا لەسەر پلانەكەمان سوورین.
خۆت دەزانی بازاڕی هەرێم و عێراق یەك بازنەیە و ئەگەر لە سنوورەكانی عێراقیش بەرهەمەكە هاوردە بكرێت، كاریگەری لەسەر كوردستان دەبێت، چ هاوئاهەنگییەكتان لەگەڵ حكوومەتی عێراق هەیە بۆ ئەوەی ئەوانیش رەچاوی هەمان سیاسەت بكەن؟
بەرهەمی هێلكە لە هەموو عێراق زیاتر هی كوردستانە و ئاراستەكە پێچەوانە نییە، هاوردەكردن لە عێراقیش قەدەغەیە و بازگەكانی ئێمە بە باشی چاودێری دەكەن و ناهێڵن هیچ بابەتێكی قاچاخ هاوردە بكرێت.
بەپێی ئامارەكە هێلكە لە خۆمان زیادە و تەنانەت هەناردەی عێراقیش دەكەین، چ رێكارێكتان هەیە بۆ ئەوەی لەسەر ئەو بنەمایە ئیش بكەن ئەولەوییەت بە دابینكردنی پێداویستی ناوخۆ بدرێت، دواتر بەرهەمە زیادەكە هەناردە بكرێت و چیتر ئەم جۆرە كێشانە نەیەمە كایەوە؟
ئەوە زیاتر لە دەسەڵاتی پارێزگاكانە و هەر پارێزگایەك دەسەڵاتی تایبەت بەخۆی هەیە و كاتێك پێداویستیان لە بەرهەمی هێلكە زیاد بوو، سەرپشكن و دەتوانن رێ بدەن هەناردە بكرێت و دەشتوانن رێ بدەن هەناردە نەكرێت و سنوورداری بكەن.
ئێمە لە وەزارەتی كشتوكاڵ هەست دەكەین تا ئاستێك میدیا ستەمی لەو كەرتە كردووە
لە كوردستان گومانێك لە هێلكەی خۆمان هەبووە كە لە هی توركیا باشتر نییە، چیتان كردووە بۆ دروستكردنی متمانە لەسەر بەرهەمی ناوخۆ؟
راگەیاندن دەتوانێ دەوری ئەساسی بگێڕێت، ئێمە لە وەزارەتی كشتوكاڵ هەست دەكەین تا ئاستێك میدیا ستەمی لەو كەرتە كردووە زۆر قسە لەسەر ئەوە كراوە مریشك بە دەرزی گەورە دەكرێت یان هەمووی هۆرمۆنیان پێ دەدرێت كە ئەمە بەراستی كرداری نییە، لە هۆڵێكدا كە 60 هەزار مریشكی تێدایە چۆن دەتوانی دانە بەدانە بیانگری و دەرزی هۆرمۆناتیان لێ بدەی كە لە رووی نرخیشەوە هۆرمۆن گرانە و سوودی بۆ وەبەرهێنەرەكە نابێت. دەبێت میدیا پاڵپشتی بەرهەمی ناوخۆ بێت. نامانەوێ لە قەبارەی خۆی گەورەتری بكات، بەڵام دەكرێت وەك خۆی پێشانی خەڵكی بدات. ئێمە دەتوانین بە ئاسانی چاودێری بەرهەمەكانی خۆمان بكەین سەردانیان بكەین تەنانەت ئێوەش وەك میدیا دەتوانن سەردانیان بكەن لە نزیكەوە لە چۆنیەتی بەرهەمهێنانی حاڵی بن، بەڵام ئەوەی لە دەرەوەی وڵات دێت چۆن دەتوانن لە چۆنیەتی بەرهەمهێنانیان دڵنیا بن و چۆن دەتوانن چاودێری پرۆسەی بەرهەمهێنان بكەن. میدیا و حكوومەت دەتوانن لە هەموو و روویەكەوە چاودێری بەرهەمی خۆمان بكەن.