خوێندنەوەی ئەزموونە شیعرەكانی خاتوو سارا فەقێ خدر، كۆمەڵێك بیرۆكەی جیاواز و خەیاڵی جوانیان لەلا دروست كردم، بەڵام تۆزێ ئەستەم بوو هەموو بیرۆكە و خەیاڵەكانی خۆم یەك بخەمەوە وەك ئەوەی دەمەوێ بینووسمەوە، لە ناو جەنجاڵی ئەو كۆمەڵە بیرۆكەیە، ئەو شیعرەی "عەبدوڵا گۆران"م بیر كەوتەوە كە دەڵێت :
هەرچەن ئەكەم ئەو خەیاڵەی پێی مەستم
بۆم ناخرێتە ناو چوار چێوەی هەڵبەستم
منیش ئەوەی لە بیر و هزرمدا بوو، خۆی ڕادەستی پێنووسەكەم نەدەكرد بەپێی پێویست، تا لە كۆتادا بوو بەوەی كە ئێستە هەیە.
ئەوەندەی شیعرەكانی سارا فەقێ خدرم خوێندووەتەوە، لە ئەزموونی شیعرییەكانی ڕابردوو تا ئێستەی تایبەتتر لە بەرهەمی (سروودی فڕین)، بە زمانێكی زۆر سادە و بە هەستێكی زۆر جوانی ژنانە دەنووسێت، دەتوانم بڵێم زمانی شیعر و نووسینی وەك باڵندە كردووەتە دوو باڵ بەسەر ئاسمانی ڕۆحە تاریكەكان، پەیامی ئاشتی و ئارامی و خۆشەویستی و ئازادی دەگەیەنێت، ڕەنگە خوێنەرێكی ژن یاخۆ لێكۆڵەرێكی ژن زیاتر درك بەم بابەتە بكات، هەرچەندە نامەوێ ئەمە بكەمە پێوەرێك بۆ درێژدان بە بابەتەكە، بەڵام ڕەنگە بە جۆرێك لە جۆرەكان كاریگەریی خۆی هەبێ، چونكە دواجار لە ژێر سایەی كۆمەڵگایەكی پیاوسالارین.
"كارڵ ماركس"یش لە گوتەیەكدا دەڵێت :
(ئەگەر ویستت ڕۆشنبیری كۆمەڵگایەكت بۆ دەربكەوێت، سەیری ژیان و باردۆخی ژنەكانی بكە، ئەوكات بۆت دەردەكەوێ لە چی ئاستێكی ڕۆشنبیریدان) .
چۆن لە ژێر چەتری عەقڵیی پیاوسالارییە، هەوڵی رزگاربوون دەدات ئەگەر لە خەونیشدا بێت .
لە بەرهەمی"سروودی فڕین" سارا فەقێ شیعرێكی كاریگەری هەیە بە ناوی (لە بەردەم دیوارەكان) كە باسی ژیان و بارودۆخی ژن دەكات، كە چۆن لە ژێر چەتری عەقڵیی پیاوسالارییە، هەوڵی رزگاربوون دەدات ئەگەر لە خەونیشدا بێت .
بۆ نموونە كاتێ دەڵێت :
دیوارەكان ئەستەمن
ناشتوانم لەو دیوی دیوارەكانەوە سەیرت بكەم
دووڕیانێكە ..
ژیانێكی رووكەش لە تەك دیوار و
مەرگێكی دەستكردی نەفرەتلێكراو
واتە كۆمەڵگایەكی پیاوسالار وەك دیوار وان، ئەستەمە ڕزگاربوون لێیان، ئەو دیوارانە وەك گرتووخانە تا ڕزگار نەبیت لێیان، بۆ ئەبەد بۆنی ئازادی و هەناسەی ئازادی هەڵنامژیت و ناتوانین بوونی خۆمان بسەلمێنین ژیانێكی دژوار و سەختە و هەر رۆژێك و مردنێكە.
لە هەمان كۆپلەدا دەڵێت :
ژیانێكی رووكەش لە تەك دیوار و مەرگێكی دەستكردی نەفرەتلێكراو
واتە شاعیر لێرەدا مەبەستی ئەوەیە دەیەوێت پێمان بڵێ قەدەغەكردنی ئازادی جۆرێكی تری مردنە، ئەم جۆرە مردنەش دەستكردی خ مرۆڤەكان خۆیانە كە مرۆڤە باڵادەستەكان دەیسەپێنن بەسەر مرۆڤە ژێردەستەكان، چونكە دواجار خودا هەموو مرۆڤێكی بە ئازادی خوڵقاندووە .
سەیریی ئەم شیعرە لەوەدایە! گلەیی و ڕەخنە لە ڕەگەزی بەرانبەر و عەقڵییەتی پیاوسالاری دەگرێت، بەڵام لە هەمان كاتدا دەگەڕێتەوە بۆ لای ڕەگەزی بەرانبەر بۆ ئەوەی بەختەوەری بكات و ژیانێكی ئاسوودەیی لەگەڵ دروست بكات.
بۆ نموونە لە كۆپلەیەكی تردا دەڵێت :
"هۆ كوڕەكە
دەستت بدە دەستم
با ئەم دیوارە بڕووخێنین"
واتە گلەیی ڕەخنە دەگرێت، بەڵام سەرلەنوێ دەگەڕێتەوە بۆ لای، چونكە لە عەقڵییەتی پیاوسالاری تەنیا ژن نابێت بە قوربانی، ڕەگەزی بەرانبەریش هەندێك جار قوربانییە، بۆ نموونە :
شێرزاد حەسەن دەڵێت كاتی خۆی قسەم لەگەڵ هەر كچێ بكرایە، دایكم دەیگوت "كوڕم ئەو كچە وەك خۆشكت وایە" وای لێ هات هەموو هەولێر بوو بە خوشكم و تا وای لێ هات لە سلێمانی ژیانی هاوسەریم پێك هێنا.
واتە لە عەقڵییەتی پیاوسالاری هەندێك جار كوڕانیش قوربانین، بەڵام بە ئەندازەیی ژن نا .
هەردوو قوربانی پێكەوە دژی ئەو عەقڵە كۆنەپەرستە بوەستنەوە.
واتە لێرەدا ئاماژە بەوە دەكات هەردوو قوربانی پێكەوە دژی ئەو عەقڵە كۆنەپەرستە بوەستنەوە. یاخۆ بە مانایەكی تر ژن داوا لە ڕەگەز بەرانبەر دەكات بۆ ژیانێكی پڕ لە ئاسوودەیی و پێكەوە ژیان هاوكاری یەكتر بن بۆ ئەوەی دیواری جیاوازەكان و كۆنەپەرستی بڕووخێنن .
بەڵام عەقڵییەتی پیاوسالاری و باڵادەستییان رێگرە، لە شێوەی گاڵتەجاڕی پەرپەچی دەداتەوە، بۆ نموونە كاتێ دەڵێت :
قاقایەكی گاڵتەئامێزم بیست
دەمخاتە قەفەزی وەهم دەڵێ :
ئازادی، پێبكەنە
پۆشاكی ڕەشبینی مەپۆشە
شیعرێكی ناسك بنووسە
واتە وەڵامی داواكارییەكانی دەداتەوە، بەڵام لە شێوەی گاڵتەئامێزانە و ددان بە مافەكانی بەرانبەری دانانێت، پەرچی ڕووی راستەقینەی داواكارییەكەی دەداتەوە .
لە كۆمەڵگای داخراودا یەكێك لە پێوەندییە جوان و پیرۆزەكان هەمیشە قوربانییە.
بۆ نموونە لە كۆپلەیەكدا دەڵێت :
دیوارەكان ئەستەمن
لە ساتەكانی لەزەتیشدا ناڕووخێن
لە تەك ئەم دیوارانە
خۆشەویستی ئیفلیجە و پەیوەندی میكرۆباوی!
دڵدارێك دولبەرەكەی ئەكوژێت و
گوارەكانی بۆ سەفەر لێ دەكاتەوە
واتە لێرەدا پێمان دەڵێت لە دەوروبەری ڕۆحە تاریكەكان، عەشق و خۆشەویستی هیچ بەهایەكی نییە، تاكە شتێك لە ناو عەقڵە داخراوەكان بوونی نەبێت، نەبوونی ئازادییە.
لە كتێبی (ماركسیزم یان ئیسلام)ی مستەفا مەحموود دەڵێت، "ئازادی گیانی هەموو ئەو هەڵوێستانەیە كە لە ڕەوشتەوە سەرچاوەی گرتووە، بەبێ ئازادی نە ڕەوشت و نە دڵسۆزی و نە داهێنان و نە كاردروستی، لە هیچ كەس چاوەڕێ دەكرێ"، واتە ئەگەر ئازادی خۆشەویستن و یەكتر ویستنی لە تاكەكانی كۆمەڵگا زەوت بكرێ، ئەوكاتە كەسەكانیش ڕێی كۆچ و سەفەركردن دەگرنەبە.
كاتێك لە ژوورێكی زیندانە، ژوورەكە هەمیشە دەرگایەك یان پەنجەرەیەكی بچووكی لێیە، واتە ژیان هەرچەندە سەخت و دژوار بێت، هەمیشە ئومێدێك هەیە، لە كۆمەڵگایەكی پیاوسالاردا یاخیبوونیش سیمبۆلی ئەو ئومێدەیە، بۆ نموونە لە كۆپلەیەكدا خانمی شاعیر دەڵێت :
لە تەنیشت دیوارێك دانیشتبووم
بەسەر ڕۆژنامەكەدا خەوم لێكەوت
لە خەومدا دەنگێك بە كۆڵانەكاندا دەگەڕا
یاخیبوونی مێیەكانی مەملەكەتە
واتە ئاماژە بە دەنگی یاخیبوون دەكات و بیری یاخیبوون لە ناخی مێیەكانی مەملەكەت چەكەرە دەكات، دژی عەقڵییەتی كۆنەپەرستی و دژی ئەو مافانەی كە لێیان زەوت كراوە .
یاخۆ دەڵێت :
كارەساتێك لە ڕێدایە! هەر مێیە و ون دەبێ
تەوارەكان دەبنە بۆمب و دەتەقنەوە
واتە كاتێك دەنگی یاخیبوون بەرز دەبێتەوە، هیچ شتێك وەك خۆی نامێنێت، ژیانی مرۆڤەكان تەوژمێكی تر وەردەگرێت، دوور لەوە ژیانە سادە و دووبارانەی كە تەنیا لە چوارچێوەی چوار دیوارە بە رێی دەكات.
ئاگری تووڕەیی و یاخیبوون لە ناخیدا چەكەرە دەكات، یاخی دەبێت لەو ژیانە دووبارەیی كە خێزانێكی داخراو لە ژێر چەتری عەقڵییەتی پیاوسالاری دەیسەپێنن، بۆ نموونە كاتێ دەڵێت :
بێوەژنەكانی ئەنفال و كۆمەرگ
كراسە ڕەشەكانیان دڕاندووە و
بازاڕی كوتاڵفرۆشان وەر بوون
لە قوماشی خاكی دەپرسن
دوو ڕۆژی تر هەتیوەكان جێ دەهێڵن دەڕۆن
یاخۆ دەڵێت :
مەتبەخەكان چۆڵن
بۆنی خواردن لە هیچ ماڵێكەوە نایەت
واتە خۆیان دادەماڵن ژیانە دۆزەخییەی كە بەسەریان سەپێنراوە كە زۆر پێیان وایە، كاری ژن تەنیا بریتییە لە خواردن دروستكردن و منداڵ بەخێوكردن هتد .
ڕەنگە بەشێكی سەرەكی ئەو كارانە پێوەست بن بە ژنەوە، بەڵام جۆرە جیاوازییەك و خۆسەپاندنێك لە كارەكە دەبینرێ، سەپاندنی بە زۆر، جۆرە ناڕەزاییەك و یاخیبوونێك دەهێنێتە ئاراوە.
لە "ڕۆمانی كەژاڵ"ی مەندانە موعینی، خەسرەو دەڵێت: "ئەگەر مرۆڤ زۆری بۆ هات، یاخیبوون هەڵدەبژێرێت".
لە كۆپلەیەكی تردا مامۆستا سارا دەڵێت :
چی دەبینم
كاروانێك لە تەواری خاكی، گوڵی خاكی
تاوسی خاكی، ماكەوی خاكی
لەگەڵ هەزاران هەزار
زەینەب و ژیلا و لیسی و مادلینی بەرگ خاكی
لە لووتكەوە بەرەو پێدەشت دەهاتنە خوار
بوو بە بروسكە و هەورەتریشقە و باران دایكرد
لێرەدا شاعیر ناوی كۆمەڵێك كەسایەتی هێناوە، ئەگەرچی ڕەنگە بەشێوەی جیاجیا مردبن، بەڵام وەك ڕەمزی یاخیبوون ناویانی هێناوە، دەیانشوبهێنێت بە هەورەتریشقە .
لە " ڕۆمانی كەژاڵ "ی مەندانە موعینی، كاتێك كەژاڵ دژی عەقڵییەتی پیاوسالاری دەجەنگێ و شوو بە پیرەپیاوێك ناكات و لە كۆتاییدا بە دەستی باوكی دەكوژرێت، لە كۆتاییدا لە بەرزایی و ئەو شاخ و كێوانەی كە تێیاندا دەجەنگا، سەر لە نوێ دەردەكەوێتەوە، ئەمەیش نیشانە و ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە هەمیشە شۆڕشی بەرەنگاربوونەوە دژی عەقڵییەتی كۆنەپەرستی بەردەوامە، ئەو شۆڕشە وەك باران ئاوپژێنی ژیانی ژن دەكات و شكۆمەندی بۆ ژینی ژن دەگەڕێنێتەوە .
لە كۆپلەكانی كۆتادا دەڵێت :
ماڵە بێ دیوارەكان پڕ بوون لە ڕۆشنایی
دڵەكانیش لە خۆشەویستی
واتە كاتێك لە ژێر شۆڕشی یاخیبوون ئازادی بە دەست دێت، دڵەكان پڕ دەبنەوە لە خۆشەویستی .
بەڵام كاتێ دەڵێت :
لە خۆشیان هاوارم كرد، بە ئاگا هاتم
بینیم كچەكەم بەتانیەكەی لەسەر لاچووە و لەسەرمان دەگری
دەتوانین بڵێین شاعیر لێرەدا مەبەستی ئەوەیە خەونی ئازادی دژی ئەو ستەمە، هەمیشە هەر هەبووە. یاخۆ دەتوانین بڵێین ڕزگاربوون لە واقیعیشدا بوونی نەبێ، بەڵام لە خەودا دەتوانرێ ببینرێت .
مخابن! عەقڵییەتی پیاوسالاری لە كۆمەڵگای ئێمە بوونی هەر ماوە، ئەگەر نەماوە، بۆ تا ئێستە ژن دەكوژرێت؟ بەڵام ڕەنگە كاڵ بووبێت، بە جۆرێك لە جۆرەكان و جۆرە ئازادییەكیش بوونی هەیە، بەڵام لە ئەنجامی ئەو ئازادییە، ڕۆژانە و مانگانە و ساڵانە هەواڵی نامۆ و نەخوازراو دەبیستین و دەبینینن .
هەندێك جار ئازادی كارەساتە و دەبێت لە ئازادی بترسین
لە كۆتاییدا دەڵێم، هەندێك جار ئازادی كارەساتە و دەبێت لە ئازادی بترسین .
بۆ نموونە لە "ڕۆمانی حەسار و سەگەكانی باوكم"ی شێرزاد حەسەن، كاتێ برا گەورەكەیان دەستی دەچێتە خوێنی باوكی و باوكی دەكوژێت بۆ ئەوەی خوشك و برا و خێزانەكەی رزگار بكات، ئیتر بەجورێك خوشك و برا و خێزانەكەیان پەرتەوازە دەبن، تەنانەت برا گەورەكەیانیش ناتوانێ بە ئاسانی كۆیان بكاتەوە، دەگاتە ئاستێك برا گەورەكەیانیش لە ماڵ دەردەكەن.
ئەگەر بولبولێكیش بۆ هەمیشە لە قەفەسدا بێت و لە ناكاو ڕزگار بكرێت، هەم لە قەفەسەكە دەبێت، هەم بە تەواوی لە "فڕین"یش دەكەوێت .
سارا فەقێ خدر یەكێكە لە ژنە شاعیرە بەتواناكان كە لە سەرەتای ساڵانی هەشتاكانەوە دەستی داوەتە نووسین، ساڵی ١٩٦٠ لە قەڵادزێ لە دایك بووە، ساڵی ١٩٨٢ زانكۆی سلێمانی كۆلێجی زانست، بەشی فیزیای تەواو كردووە .یەكەم شیعری بەناوی (گوڵی نەمر) لە رۆژنامەی هاوكاری ساڵی ۱۹٨٤ بڵاو كراوەتەوە، یەكەم كۆمەڵە شیعری بەناوی (سێبەری شاتووەكان) لە ساڵی ٢٠٠٢ چاپ كردووە . كتێبی دووەمیشی بەناوی (سروودی فڕین) لە ساڵی 2008دا بڵاو كراوەتەوە.