رێبوار بابكەیی: دوای ریفراندۆم هەرێمی كوردستان بووە بەشێك لە مێژووی سیاسیی گەلانی ناوچەكە

*نوێنەرایەتی هەرێمی كوردستان لە دەرەوە تا چەند لە ئاستی پێویستە و ئایا توانیویانە رۆڵێكی چالاك ببینن؟

حكوومەتی هەرێمی كوردستان لە دەرەوە لەسەر هەردوو ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی نوێنەرایەتییەكی دیاریكراوی هەیە كە لە 2005ەوە تا ئێستە هەن. ئێستە لە سەرەتای خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستانین و وەك لیژنەی پێوەندییەكانی دەرەوە نامانەوێت هەڵسەنگاندنێكی هەڕەمەكییان بۆ بكەین، بەڵكو دوای بەدواداچوون بۆ كارەكانیان، ئەوكات دەتوانین بەشێوەیەكی بابەتیی هەڵسەنگاندن بۆ كار و چالاكییەكانیان بكەین و بزانین تا چەند لە ئاست رووداوەكان رۆڵیان بینیوە لە دروستكردنی پێوەندی یان لۆبی و بەستنەوەی هەرێمی كوردستان بەدەرەوە، لە رووی پێوەندی بازرگانی و سیاسی و لە هەمووشی گرنگتر تا چەند پابەندن بە سیاسەتی حكوومەتی هەرێمی كوردستان لە دەرەوە یان بە ستراتیجیی حكوومەتی هەرێم لە رووی پێوەندییەكان بە دەرەوە. 

*دەستوور و یاساكانی عێراق تا چەند بەربەست بوون یان كۆتیان خستووەتە سەر پێوەندییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان؟

بەو هۆیەی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی سیستمی فیدراڵی عێراقە، بنەماكان هاوشێوەی هەموو وڵاتانی سیستمی فیدراڵی پێڕەو دەكەن، ئەگەر بەپێی تایبەتمەندییەكانی سیستمی فیدراڵی بێت، دیارە ئەوكات دەستوور و یاساكانی عێراق رێگری دەكەن لەوەی هەرێم نەتوانێ پیادەی رۆڵی دیپلۆماسی خۆی بكات، بەڵام بەو هۆیەی هەرێمی كوردستان بەدەر لە بنەماكانی فیدراڵیی جۆرێك لە تایبەتمەندی سیاسی خۆی وەرگرتووە و وەك ئەمری واقیع مامەڵەی لەگەڵ كراوە، لەو سۆنگەیەوە هەرێم توانیویەتی پیادەی ئەرك و رۆڵی دیپلۆماسی خۆی بكات و تا ئاستێكی باش تێكەڵی و پێوەندی دیپلۆماسی سیاسی لەگەڵ وڵاتانی دەرەوە و لەسەر ئاستی ناوچەكە و نێودەوڵەتی ببێت.

ئەگەرچی دەستووری عێراق ئاماژەی بەوە كردووە كە لە چوارچێوەی باڵوێزخانەكانی عێراق لە دەرەوە، هەرێمی كوردستان دەتوانێ لە ئۆفیسێكدا نوێنەرایەتی هەبێت بۆ پیادەكردنی رۆڵی فەرهەنگی و كۆمەڵایەتی، نەگوتراوە بۆ پیادەكردنی رۆڵی دیپلۆماسی و سیاسی. 

بەدەر لە رۆڵی فەرهەنگی و كۆمەڵایەتی، هەرێم پێویستی بەوەیە پێوەندی سیاسی و دیپلۆماسی و ئابووری و بازرگانیش دروست بكات لەگەڵ وڵاتانی دەرەوە، بۆیە لە رووی دیفاكتۆوە یاساكانی عێراق نەیانتوانیوە بەشێوەیەكی ئەوتۆ رێگری لە هەرێم بكەن لە دروستكردنی ئەو پێوەندییە، بەڵام هەندێك وڵات هەن رەچاوی ئەوە دەكەن كە هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی دەوڵەتی فیدراڵی عێراق دەیەوێ مامەڵەیەكی تەواو سیستماتیك و یاساییانە لەگەڵ بكات و نایانەوێ نوێنەرایەتی حكوومەتی هەرێمی كوردستان لەسەر ئەو بنەمایە بكەنەوە، بەڵام وڵاتی تر هەن بەدەر لە خۆبەستنەوە بەو یاسایانەی لە دەستووری عێراق هاتوون، دەیانەوێ بەشێوەی دیفاكتۆ لەگەڵ هەرێم مامەڵە بكەن و رێیان داوە حكوومەتی هەرێم نوێنەرایەتی بكاتەوە، بۆیە ئەوان مامەڵەیان لەگەڵ هەرێم هەیە و پێیان وایە پێگەی سیاسیی هەرێم گرنگە و رۆڵی هەرێم لە هاوكێشە سیاسییەكان و ئیدارەدانی ململانێكان و سەقامگیری عێراق و رووبەڕووبوونەوەی تیرۆر یەكجار گەورەیە، بۆیە بەپێویستیان زانیوە پێوەندی سیاسییان لەگەڵ هەرێم هەبێت و نوێنەرایەتی هەرێم قبووڵ بكەن.  

    

*پێوەندییەكانی دەرەوەی عێراق و هەرێمی كوردستان، تا چەند تێكەڵ و تێكهەڵكێشن و زاڵبوونی عێراق بەسەر ئەو پێوەندیانەوە دیارە، ئایا عێراق پێشێلی ئەو پێوەندییانەی كردووە؟

بەدەر لەوەی هەرێمی كوردستان نوێنەرایەتی هەیە لە دەرەوە بەناوی نوێنەرایەتی هەرێم و مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت، هەروەها جیا لەوەی لە دەستوور رێ دراوە هەرێمەكان نوێنەرایەتییان هەبێت لە چوارچێوەی باڵوێزخانەكانی عێراق بۆ مەبەستی فەرهەنگی و كۆمەڵایەتی، لەسەر ئاستی باڵوێزەكانی عێراق، كوردیش وەك پێكهاتە پشكی هەیە، هەروەها لەناو كوردیش پشكەكان دیاری كراون بۆ هەر پارتێكی سیاسی، رێژەكەیش وەك رێژەی پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق وابووە و بە رێژەیەكی دیاریكراو ئەو مافە بەكورد دراوە. 

حكوومەتی عێراق لەبارەی پێوەندییەكانی دەرەوەی هەرێم ئاستەنگی دروست نەكردووە، بەڵام پرسەكە دەوەستێتە سەر وڵاتانی دنیا كە چۆن دەیانەوێ مامەڵە لەگەڵ هەرێم بكەن.

*ژمارەی نوێنەرایەتییەكانی هەرێمی كوردستان چەند و لەسەر چ پێوەرێك ئەو نوێنەرایەتییانە دەكەنەوە و كەسەكان بەچ پێوەرێك دیاری دەكرێن؟

تا ئێستە حكوومەتی هەرێمی كوردستان 14 نوێنەرایەتی لە دەرەوە هەیە، بەشێكی لە وڵاتانی دراوسێیە و لەوانە تەنیا ئێران رازی بووە نوێنەرایەتی هەرێم هەبێت، دەكرێ لە داهاتوودا لە ئیمارات و سعوودیە كاریان لەسەر بكرێت كە بەشێوەیەكی سەرەتایی ئەو بابەتە لەلایەن هەردوولا خراوەتە روو، لە ئەوروپا نوێنەرایەتی هەرێمی كوردستان زیاترە لە بەلجیكا و سوید و ئەڵمانیا و بەریتانیا و نەمسا و رووسیا و هەروەها لە ئەمەریكا، لەبارەی پێوەری دیاریكردنی نوێنەر كە دەبێت چەندان پێوەری تایبەتمەندی رەچاو بكرێت، رەنگە تا ئێستە بوونی رەگەزنامەی ئەو وڵاتانە پێوەرێك بووبێت بۆ دیاریكردنیان، بەڵام لەوە زۆر گرنگتر پێویستە پەنا ببرێت بۆ پسپۆڕی و لێهاتوویی و توانست و توانای سیاسی و دیپلۆماسی و كارامەیی قسەكردن و شارەزایی لە پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان هەبێت.

*ئایا ژمارەی رەوەندی كورد لە دەرەوە چەندە و تا چەند پێوەندییان بە نوێنەرایەتییەكانی هەرێم هەیە؟

ژمارەی رەوەندی كوردستانی لە دەرەوەی هەرێم تا ئێستە نەزانراوە، وەك لیژنەی پێوەندییەكانی دەرەوەی پەرلەمانی كوردستان، دوای خستنەڕووی بیرۆكەیەك بەوەی ئیتر پێویستە پەرلەمان خۆی بە خاوەنی رەوەندی كوردستان دابنێت لە رێی دەركردنی یاسایەك كە بابەتێكی ستراتیجی سیاسیی مەدەنی گرنگە، بۆیە رەشنووسێكمان ئامادە كردووە و دەمانەوێ بیكەین بە پڕۆژەیاسا. بۆیە هەوڵمان داوە سێ ئامانجمان هەبێت:

یەكەم، خەم و گازاندەكانی رەوەندی كوردستانی بكەین بە ماف و بە یاسا دیاری بكەین و بیسەپێنین بەسەر حكوومەتی هەرێم بۆ دەستەبەركردنی بۆیان. 

دووەم، لە بەرانبەر دەستەبەركردنی ئەو مافانەیان، پابەندییەكانیشیان دیاری بكەین كە لە چ روویەكەوە پێویستە پابەندیان هەبێت بەرانبەر بە هەرێم و حكوومەتی هەرێم، واتە هەر كاتێك بۆ پرسە نیشتمانی و نەتەوەییەكان ئەگەر حكوومەتی هەرێم داوای لۆبییان لێ بكات كە ئێستە چەمكێك هەیە بەناوی دیپلۆماسیی جەماوەری، ئاخۆ هەرێم دەتوانێ لەكاتی پێویست ئەو رۆڵە دیپلۆماسییە بەوان بگێڕێت، ئاخۆ هەر كاتێك حكوومەتی هەرێم داوایان لێ بكات دەتوانن لۆبی دروست بكەن بۆ بەرژەوەندی گشتی هەرێم؟ ئەوە ئەركەكانیانە كە ئێستە پارتە سیاسییەكان رۆڵی گەورەتریان هەیە بەسەریان لەبری حكوومەتی هەرێم، ئێمە دەمانەوێ ئەو رۆڵە بۆ حكوومەتی هەرێم بگەڕێنینەوە.

 سێیەم، دەمانەوێ ئەو هێزە مرۆییە گەورەیە رێك بخەینەوە، بۆ نموونە فیدراسیۆنیان بۆ دروست بكەین كە سەربە فەرمانگەی پێوەندییەكانی دەرەوە بن و ئێمەش چاودێرییان بكەین بۆ ئەوەی لەكاتی پێویست بتوانین رێكیان بخەین و سەرژمێرییان بۆ بكرێت، ژمارەیان، دابەشبوونیان، پیشەكانیان، ئایا كەسانی شارەزا و كاریگەرییان تێدایە؟ رۆڵیان لەناو دامەزراوەكانی وڵاتان چۆنە؟ بۆیە پێویستە رێكبخرێنەوە. 

ئەگەر لە پەرلەمانی كوردستان یاسایەك دەربكەین بۆ رەوەندی كوردستانی، دەتوانین روویەكی شارستانی زۆر گەورە ببەخشین بە پەرلەمان و هەرێمی كوردستان. 

بۆ ئەوەی رەشنووسەكە بكەین بە پڕۆژە، پێویستیمان بەوەیە لەگەڵ حكوومەتی هەرێم دانیشین و روانگەی ئەوان وەربگرین، زۆریش گرنگە رەوەندی كوردستانی و فیدراسیۆنەكان بدوێنین و ئاشنای گلەیی و كێشەكانیان بین و بە یاسا چارەسەریان بكەین.

*ریفراندۆم تا چەند كاردانەوەی لەسەر پێوەندییەكان و ناوبانگی كورد لە دنیا هەبوو، ئایا ئەو پرۆژە نەتەوەییە توانی ببێتە ناسنامەیەكی تر بۆ كورد؟

پرسی ریفراندۆم بە دوو شێوەیە، ئەگەر لە روانگەی مافی گەلی كوردستان بەپێی رێككەوتننامە و پەیماننامە نێودەوڵەتییەكان لەبارەی مافی مەدەنی و كۆمەڵایەتی هاتوون، چ بەپێی بڕوانامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بێت یان لیستی مافی گەلان و مرۆڤ بەگشتی، تەنانەت بەپێی دەقە ئاسمانییەكانیش، هەموو ئەوانە ددانیان بەوەدا ناوە كە هەموو گەل و نەتەوەیەك مافی چارەی خۆنووسینیان هەیە، ئێمەیش لەو چوارچێوانەدا پیادەی مافی خۆمان كرد و 93%ی خەڵكی كوردستان سەلماندیان كە لەگەڵ ئەوەن هەرێم ببێتە خاوەن قەوارەی سیاسیی سەربەخۆی خۆی.

ریفراندۆم رووداوێكی سیاسیی یەكجار گرنگ بوو كە پێم وایە لەبارەی ناساندنی گەلی كوردستان و گەیاندنی دۆزی رەوای ئەو گەلە بە دەرەوە، ئەم رووداوە هیچ بایەخی كەمتر نەبوو بۆ نموونە لە رووداوە تراجیدیاییەكانی وەك هەڵەبجە و ئەنفال، چونكە ئەوانە رووداوی تراجیدی و قوربانی گەورەیان لێ كەوتەوە، بەڵام ریفراندۆم رووداوێكی سیاسی بوو، هەردووكیان توانیان بەشێوەیەك لە شێوەكان كاریگەری دروست بكەن بۆ ناساندنی دۆزی رەوای گەلی كوردستان بەدەرەوە.

ریفراندۆم رووداوێك بوو كە بەدرێژایی 100 ساڵی رابردوو پێش ریفراندۆم هەڵبەت هیچ كاتێك كورد نەیتوانیبوو ببێت بە كارەكتەری سیاسی، بەڵام لە 25ی ئەیلوولی ساڵی 2017 هەرێمی كوردستان بووە كارەكتەرێكی سیاسی، چونكە رووداوی دروست كرد.

كورد هەمیشە لە 100 ساڵی رابردوو تا پێش ریفراندۆم بووبوو بە قوربانی رووداوی ئەو گەل و نەتەوانەی رووداویان دروست دەكرد، بەڵام لەو مێژووەوە هەرێمی كوردستان بووە كارەكتەرێكی سیاسی، چونكە توانی خۆی رووداوێك دروست بكات و ببێتە جێی بایەخ و رۆژەڤی سیاسی لەسەر ئاستی ناوچەكە و دنیا.

لەلایەكی تریشەوە بۆ یەكەمجار بوو هەرێمی كوردستان ببێت بە بەشێك لە مێژووی سیاسیی ناوچەكە و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، واتە ریفراندۆم وای كرد هەرێمی كوردستان یان گەلی كوردستان بچێتە چوارچێوەی مێژووی سیاسیی ناوچەكە كە پێش ریفراندۆم گەلی كوردستان بەشێك بوو لە مێژووی قوربانی گەلانی ناوچەكە، واتە ئەو گەلانەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست قوربانیان داوە، هەرێمی كوردستان بەشێك بوو لەو مێژووە. بەڵام دوای ریفراندۆم ئێستە هەرێمی كوردستان بەشێكە لە مێژووی سیاسیی گەلانی ناوچەكە و ئەو مێژووە لە ئەدەبیاتی سیاسی و فەرهەنگی گەلانی ناوچەكە بووەتە مێژوویەكی گرنگ، چونكە خاڵی وەرچەرخان و رووداوێكی یەكجار گرنگ بوو.