غالب شابەندەر بیرمەندی عێراقی، تیشك دەخاتە سەر دۆخی عێراق و سووریا و ناوچەكە و كێشەی كورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ئەو لەم دیمانەیەی "وشە"دا دووپاتی دەكاتەوە كە دەبێ سەرانی سیاسی عێراق سەربەخۆ بن لە بڕیار و بۆچوونەكانیان. هاوكات دەڵێ "پێویستە كوردیش وردتر بێت لە هەڵسەنگاندنەكانی و بنەمای ئابووری و سیاسی تۆكمە و بەهێزی خۆیان بنیات بنێن.
ئاڵۆزییەكی گەورە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كۆبووەتەوە، دۆخەكە چۆن دەخوێنیتەوە و چی روو دەدات؟
ئەوەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست روو دەدات ململانێی ئەمەریكا و رووسیایە، لە ئەنجامی ئەو ململانێیە بەهۆی دەوڵەمەندی ناوچەكە بە سەرچاوەی ئابووری و زۆری خەڵكەكەی، ئەوان لە كۆتایی دەگەن بە رێككەوتن یان لێكگەیشتن لەبارەی دابەشكردنی نەوتەكەی، ئێستە بە روونی ئەمەریكا و رووسیا كۆنترۆڵی رووداوەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكەن، بۆیە بەرژەوەندییەكان رۆڵیان لە ئاراستەكردنی رووداوەكان هەیە و پێویستە وڵاتانی ناوچەكە پشت بەخۆیان ببەستن بەر لەوەی ببن بە ماشەی دەستی ئەو دوو زلهێزە.
روونە ئێستە ئەمەریكا دەستبەرداری كورد بووە لە سووریا و سبەی رووسیاش دەستبەرداریان دەبێت، ئێستە رووسیا لە سووریا دەستی باڵای هەیە و هەموو جموجووڵەكانی سووریا بە فەرمانی رووسیایە، هەرچی عێراقە كە دۆخەكەی ئاڵۆزە بەهۆی بوونی دەستی هەریەك لە ئەمەریكا و ئێران و رووسیایە، بۆیە ئەوەی روو دەدات یاریی گەورەكانە و ئەوەی باجەكەی دەدات گەل و نیشتمانە.
*لە سایەی ئەو ململانێیەی نێوان دوو زلهێزەكە، ئاخۆ گەیشتووینەتە قۆناغی داڕشتنەوەی نەخشەیەكی نوێ لە ناوچەكە؟
بەڵێ، ئەوكاتەی توركیا بڕیار دەدات بچێتە ناو خاكی سووریا بەو شێوەی ئێستە و بەو زۆرییە، ئەوكاتەیش ئێران بڕیار دەدات لە عێراق پێگەیەكی گەورەی هەبێت و ئەو وڵاتە بكاتە خاڵی یەكلاكردنەوەی حیسابی خۆی لەگەڵ واشنتن، ئەو كاتەی ئەمەریكا هەزاران سەربازی خۆی رەوانەی سعوودیە دەكات وەك بانگەشەی بۆ دەكات بۆ پاراستنی سعوودیە و بەرژەوەندییەكانی، هەروەها بۆردمانەكانی حەشدی شەعبی لەلایەن فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان، ئەوانە هەموویان ناوچەكە بەرەو چارەنووسێكی نادیار دەبەن.
ئێستە چەكی زۆر و چەكداری زۆر هەن و ململانێی گەورەش هەیە، جگە لەوە خاڵێكی گرنگ هەیە ئەویش مەترسی بوونی خواستی هەندێك لە وڵاتانی ناوچەكەیە بۆ بوون بە باڵادەست بەسەر وڵاتانی تر لە ناوچەكە، بۆ نموونە ئێران دەیەوێ ببێتە باڵادەست لە ناوچەكە و توركیاش بەهەمانشێوە، بۆیە دۆخەكە ئاوایە كە ئەو وڵاتانە كاتێك لە دەرەوەی سنوورەكانیان فرەوانخوازی دەكەن كارەسات بۆخۆیان و ناوچەكە دروست دەكەن.
*لەم رۆژانەدا دۆخی عێراق خۆپێشاندان و ناڕەزایەتی و كوشتن و گرتنی بەخۆیەوە بینی، چی رووی دا و ئەوان چییان دەویست؟
هەموو ئەوانەی باسی بوونی هۆكاری دەرەكییان كرد لە پشت خۆپێشاندانەكان، تا ئێستە هیچ ئاماژەیەك بۆ ئەوە نییە، ئەگەر ئاماژە هەبووایە باس دەكرا، من پێم وایە رەنگە دوای دەست پێكردنی خۆپێشاندانەكان هەندێك دەستی ناوخۆیی هاتبنە ناو خۆپێشاندەران، ئەوەی رووی دا لە پێشبینی هیچ سیاسەتوانێكی زیرەكدا نەبوو، هۆكارەكانی بریتی بوون لە لابردنی زیادەڕۆییەكان لە چەندان ناوچەی بەغدا كە سەتان هەزار كەسی گرتەوە و ئەوان تووڕەییان لە دڵی خۆیان هەڵگرت، هەروەها دەستدرێژیكردنە سەر خاوەن بڕوانامە باڵاكان تووڕەیی دروست كرد، بەڵام ئەو خاڵەی تووڕەییەكەی تەقاندەوە، لادانی عەبدولوەهاب ساعیدی فەرماندەی هێزەكانی دژە تیرۆر بوو بەو شێوە شەرمەزارییە.
بەر لەوانەیش چەندان پرسی تر هەبوون وەك دەوڵەتی قووڵ و بوونی حكوومەت بە دەستی خێزانەكان و بردنی پۆستە هەستیارەكانی دەوڵەت لەلایەن كوڕ
ە بەرپرسەكانەوە، نەبوونی بڕیارێكی سەروەری و سیاسی عێراقییانە، بۆیە ئەوانەی باسی دەستی دەرەكی دەكەن پاساوی بێدەسەڵاتەكانە، وا دەزانن برسیەتی و هەژاری و رووتی و بێكاری خەڵك و خاوەن بڕوانامە باڵاكان و تەراتێنی هێزە بیانییەكان لەناو عێراق كاریگەرییان نییە، بۆیە ئەو قسەیەیان دەچێتە خانەی شرۆڤەی سیاسی پیلانگێڕی، ئەگەر هەوڵێك نەبێت بۆ بەلاڕێدابردنی خەڵك.
*لەم رووداوانەدا ئاماژەی نوێ دەركەوتن وەك بوونی گەنجانێكی یاخی لە پارتە سیاسییەكان و مەرجەعییەت و هاوكات لە سایەی بوونی حكوومەتێكی بنكە لاواز، داهاتووی سیاسی عێراق چۆن دەبینن؟
داهاتووی سیاسی عێراق وەك زۆر لە وڵاتانە كە بەدەست ئەو بەڵایەوە دەناڵێنن، بەتایبەتی ئەو شریتەی لە ئێران و عێراق و سووریا و لبنان پێكهاتووە، داهاتووی عێراق پڕە لە مەترسی، چارەسەری كۆتامان نییە، بەڵام وەك شتێكی سادە كە دەبێت سەرانی سیاسی لە عێراق ئەنجامی بدەن، سەربەخۆبوونیانە لە بڕیار و بۆچوونەكانیان بەدەر لە كاریگەریی وڵاتانی ناوچەكە. چونكە دەستوەردانی وڵاتانی ناوچەكە هۆی سەرەكییە بۆ ئەوەی لە عێراق روو دەدات.
ئەوەی روو دەدات یاریی گەورەكانە و ئەوەی باجەكەی دەدات گەل و نیشتمانە.
وڵاتانی ناوچەكەن تەنگژە دروست دەكەن، بۆیە ئەگەر سەرانی سیاسی ئازاد بن و باشەی عێراقیان بووێت، پێویستە لەسەر پرۆگرامێكی نیشتمانی یەكگرتوو رێكبكەون لەسەر بنەمای یەكپارچەیی عێراق و هەر تاكێكی عێراق مافی هەیە چارەنووسی سیاسی و داهاتی خۆی دیاری بكات، بێ ئەو رێككەوتنە دۆخەكە پڕە لە مەترسی گەورە.
*بە بۆچوونی ئێوە كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا بۆچی چارەسەر نابن و باشترین دۆخ و چارەسەری لە نێوانیان چییە؟
پێویستە برایانی كورد بە وردی لە راستی دۆخەكە تێبگەن، رووداوەكان سەلماندیان و وەك مامۆستا مەحموود عوسمان ئاماژەی بۆ كرد كە پێویستە لەسەر كورد دەستخەڕۆ و لەخۆبایی نەبن بە پاڵپشتی نێودەوڵەتی بۆیان، جا لەلایەن رووسیاوە بێت یان ئەمەریكا. لە سووریا، ئەمەریكا دەستبەرداری كورد بوو و لە 1975 ئێران دەستبەرداری دۆزی كورد لە عێراق بوو، بۆیە پێم وایە زلهێزەكان لێكگەیشتنی زیاتریان لەگەڵ ناوەند هەیە زیاتر لەوەی لەگەڵ هەرێمەكان، لە عێراق و وڵاتانی تریش، دەوڵەتی هەرێمەكان نابێتە بنەمایەك بۆ لێكگەیشتنی سیاسی جیهانی، بەڵكو لە رێی حكوومەتی ناوەندەوە دەبێت.
پێویستە برایانی كورد بیزانن كە ئامانجی گەورەیان بە سەربەخۆیی مافێكی رەوایە، بەڵام ئەوە ئێستە و لەو دۆخە سەختەدا ناكرێت، بۆیە پێم وایە كورد لە هەر ناوچەیەكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێویستە دۆخی ئابووری و سیاسی تۆكمە و بەهێز بۆ خۆیان بنیات بنێن، ئەوكات بەرەو خەونی گەورەیان هەنگاو بنێن.
كورد لە عێراق هەڵسەنگاندنی دۆخی نێودەوڵەتی و سیاسی لە ناوچەكە و پێشهات و رووداوەكان تۆزێك زیاد دەڕۆن، پێویستە لەگەڵ ناوەند بگەن بە لێكگەیشتن، ئەوەی كورد لە عێراق بەدەستی هێناوە نموونەییە بۆ كوردانی تر، بۆیە پێویستە هەولێر و بەغدا سازش بۆ یەكتر بكەن، چونكە ناوەند حسێبی زیاتری بۆ دەكرێت، بەو مانایە نا كە بەهێزترە، بەڵام وڵاتان مامەڵە و هاوكاری ناوەند دەكەن زیاتر لەوەی لەگەڵ هەرێمەكان جا كوردستان بێت یان بەسڕە. بۆیە پێویستە كورد بەهەموو توانایەكیان پارێزگاری لەو دەستكەوتەی هەیانە بكەن، لە رێی لێكگەیشتن لەگەڵ حكوومەتی عێراقەوە.
سەرۆك بارزانی توانای بینینی رۆڵی گەورەی هەیە و زۆر نیگەرانە لەوەی لە سووریا روو دەدات.
پێم وایە سەرۆك بارزانی توانای بینینی ئەو رۆڵە گەورەی هەیە و بەپێی زانیارییەكانم ئەو زۆر نیگەرانە لەوەی لە سووریا روو دەدات، بۆیە پێویستە برایانی كورد جوان لە وانەكە تێبگەن بەوەی روو دەدات، تەنانەت رووسیا كە بانگەشەی ئەوە دەكات كورد دەپارێزێت، سبەی ئەگەر هاوكێشە سیاسییەكە بگۆڕێت، هەڵوێستیان لە بەرانبەر كورد و عەرەبیش دەگۆڕێت.
رووسیا و سعوودیە زۆر رقیان لە یەكترە، كەچی ئێستە لێكگەیشتنیان هەیە كە رەنگە لەسەر حیسابی حووسییەكان بێت، بۆیە دووبارەی دەكەمەوە پێویستە برایانی كورد بەوردی لە دۆخەكە تێبگەن.