ماراسۆنی تێپەڕاندنی یاسای بودجەی ساڵی ٢٠٢١ لە پەرلەمانی عێراق، دوای سێ مانگی ڕەبەق لە گفتوگۆ و بێنە و بەردەی توندی نێوان فراكسیۆن و لایەنە سیاسییە جیاوازەكان، بەكۆتا هات.
دوای خۆپێشاندان و ناڕەزاییەكانی تشرینی یەكەمی ٢٠١٩، ئەمە یەكەم یاسای بودجەی گشتیی عێراقە كە لە پەرلەمان تێدەپەڕێت. هاوكات لە مێژووی نوێی وڵاتەكەدا ئەم یاسایە زیاترین مشتومڕی لەسەر كراوە و درێژترین كاتیشی لە پەرلەمان و حكوومەت بۆ تەرخان كراوە. بۆیە خۆی لە خۆیدا پرۆسەی تێپەڕاندنی یاساكە و ناوەڕۆكی ئەو دانوستان و ململانێ و قۆڵبادانەی لە نێوان لایەن و پێكهاتە جیاوازەكان لەسەر ئەم یاسایە هاتە ئاراوە، پێشاندەری گۆڕانكاری قووڵ و بنەڕەتین لە واقیعی سیاسی عێراقدا. ئەم عێراقەی بەرەو هەڵبژاردن دەچێت، لەگەڵ عێراقی پێش تشرینی یەكەمی ٢٠١٩ زۆر جیاوازە و كایەی سیاسی تێیدا ڕەنگێكی تازەی بەخۆوە گرتووە.
بۆ كورد و هەرێمی كوردستانیش یاسای بودجەی ٢٠٢١ تایبەتمەندی زۆر جیاوازی هەیە. پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجە بە ڕێككەوتن لەگەڵ حكوومەت و لایەنە سیاسییە شیعەكان لە پەرلەمان جێگیر كرا. سەرەڕای هەندێ تێبینی و لەگەڵ ئەوەی كە لەبارەی بەشی هەرێمی كوردستان، یاسای پەسەندكراو ڕێك ئەوە نەبوو كە كورد دەیویست، بەڵام لە ئەنجامدا لەو واقیعە ئاڵۆز و جیاوازییە سیاسییەی عێراقدا ئەوەی كە دەستەبەر كرا، بۆ كورد سەركەوتنێكی سیاسی، یاسایی و ئابووری گرنگە كە بە هەوڵ و كۆششی زۆری حكوومەتی هەرێم، پەرلەمانتارانی كورد لە بەغدا، پێكهاتەی حكوومەت و سەرۆكایەتیی هەرێم و لایەنە سیاسییەكان بەدەست هات.
لە ئەگەری پابەندبوونی لایەنەكان بە دەقی یاساكە و بڕگە جیاوازەكانی و جێبەجێكردنیان وەك خۆی، قۆناغێكی نوێی سیاسی و ئابووری لە هەرێمی كوردستان و عێراقیش بەگشتی دەست پێ دەكات.
بەگشتی تایبەتمەندییەكانی یاسای بودجە بۆ هەرێمی كوردستان بریتین لە:
یەكەم، وەك دەزانرێ ململانێ و ناكۆكی درێژخایەنی نێوان هەولێر و بەغدا لە چوارچێوەی دانوستان و گفتوگۆكانی لەبارەی بودجە و پشكی هەرێم، چڕ بوونەوە. شیعەی دەسەڵاتدار كە بە عەقڵی شۆڤێنی و تایفی بارگاوین، لەپێناو تۆكمەكردن و جێگیركردنی پێگەی دەسەڵاتدارێتی خۆی، ساڵانێكە هەوڵی بە چۆكداهێنانی كورد و بچووككردنەوە یان سڕینەوەی قەوارەی هەرێم دەدات. پشكی هەرێم لە بودجەدا كرابوو بە گورز و چەكی گوشار لە دژی كورد. پاساوی جۆربەجۆریان دەتاشی و پێكهاتەی كوردیان بەپێچەوانەی دەستوور و یاسا لە مافەكانی بێبەری دەكرد.
بە كورتی و بە پوختی تێپەڕاندنی یاسای بودجە، پووچەڵبوونەوەی ئەم هەوڵە نەگریس و دوژمنكارانەی شۆڤێنیزمی تایفی و نەتەوەیی شیعەی عەرەبی دەسەڵاتدارە، جارێكی تر چەسپاندنی بنەما دەستووری و یاساییەكانە تایبەت بە هەرێمی كوردستان.
دووەم، شۆڤێنیزمی تایفی و عەرەبی شیعە كە لە ئیدارەدانی عێراقدا شكستی هێناوە و ڕووبەڕووی ناڕەزایەتی جەماوەر بووەتەوە، لە قۆناغی ئێستەدا كە هەڵبژاردنی پێشوەختە لە ئارادایە، لەپێناو هەڵخڵەتاندنی ئاپۆرای خەڵك و دامركاندنی تووڕەییەكەیان، یاریی بە هەست و سۆزی خەڵك دەكات و وای پێشان دەدات گوایە هەرێمی كوردستان هۆكاری دواكەوتوویی ناوچەكانی خواروو و ناوەڕاستی عێراقە.
دیارە ئەمە درۆیەكی شاخدارە چونكە لە باشترین حاڵەتدا هەرێمی كوردستان نزیكەی 13% بودجەی بەردەكەوێت و ٨٧%ی بۆ ناوچەكانی تری عێراق بووە. بەڵام لەگەڵ تێپەڕاندنی یاسای بودجە لە پەرلەمان، ئەم هەوڵەی شێواندنی سیمای كورد بەكۆتا دێت.
سێیەم، بابەتی دەرهێنان و هەناردەكردنی نەوت لەلایەن حكوومەتی هەرێمی كوردستان، سەرەكیترین هۆی ناكۆكی نێوان هەرێم و بەغدا بووە. هەم كۆی پرۆسەكە بەهۆی ددان پێدانەنانی عێراق و لەبەرئەوەی هەرێم دەوڵەت نییە، ڕووبەڕووی كۆمەڵێك ئاستەنگ و گرفتی سیاسی و ئابووری و یاسایی دەبووەوە. ئەم یاسایە خۆی لە خۆیدا بە فەرمی پرۆسەی دەرهێنان و هەناردەی نەوتی هەرێمی لەلایەن دەوڵەتی عێراقەوە ناسی.
چوارەم، شەڕی ئابووری و بڕینی پشكی هەرێم كە لە ٢٠١٤ەوە بەسەر گەلی كورد و حكوومەتەكەیدا سەپێنرابوو، بەكۆتا دێت. قەیرانی ئابووری لە هەرێم ڕوو لە پاشەكشە دەكات. پێدەچێت سەردەمێكی بووژانەوە دەست پێ بكاتەوە.
پێنجەم، مادەكانی تایبەت بە پشكی هەرێم لە یاسای بودجەدا، لەسەر بنەمای دەستوور و یاسای بەڕێوەبردنی دارایی و ڕێككەوتنی سیاسی داڕێژراون، بۆیە بۆ ساڵانی دواتریش دەبن بە بنەما و پاڵپشتێكی بەهێزی یاسایی بۆ هەرێمی كوردستان.