هەر لە نەوەتەكانی سەدەی رابردوو و پاش هەرەسهێنانی یەكێتی سۆڤێتی جاران، قەفقازی باشوور و بە دیاریكراوی هەرێمی قەرەباخ، بووە بە چەقی ململانێی وڵاتانی هەرێمی و چەندان زلهێزی نێودەوڵەتی. بەكورتی كرۆكی ئەم پرسە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە گەلی ئەرمەن لە قەرەباخ بەدەر لە ئیرادەی و ویستی خۆیان خراونەتە سەر ئازەربایجان، بەڵام لە ساڵی ١٩٩١ لە گشتپرسییەكدا بڕیاریان دا بخرێنەسەر ئەرمینیا و كۆتایی بەم دابڕانە مێژووییە بهێنرێت.
ئەم بڕیارە لە لایەن ئازربایجانەوە قبووڵ نەكرا و هەر ئەمەش ئاگری نێوان دوو وڵاتی خۆش كرد. ئەرمینیا سەرەتا توانی قەرەباخ كۆنترۆڵ بكات، بەڵام ئەم هەرێمە لەڕووی جیۆگرافییەوە پێوەست بە خاكی ئەرمینیا نەبوو. بۆیە یێریڤان بڕیاری دا بەشێك لە خاكی ئازربایجان كۆنترۆڵ بكات تا لەو رێیەوە خاكی قەرەباخ و ئەرمینیا پێوەست بكاتەوە، ئەم كارەی بە كۆنترۆڵكردنی بەشێكی بەرچاوی خاكی ئازربایجان لەوانە ناوچەی كوردستانی سوور ئەنجام دا.
لە ئەنجامدا ئازربایجان تووشی شكستێكی گەورە بوو و 20%ی خاكەكەی لەدەست دا. ئەگەرچی بەپێی یاسا كارپێكراوەكانی دنیا، ئەو خاكە بە بەشێك لە خاكی ئازربایجان هەژمار دەكرا، بەڵام بەگشتی سیستمی نێودەوڵەتی لەو سەروبەندەدا وەڵامێكی دڵخۆشكەری ئازرییەكانی نەدایەوە و بەپێچەوانە بە ناڕاستەوخۆ پێشوازی كرد لە گەلی ئەرمەن و داواكارییەكانی.
ئەمە بەشی یەكەمی نووسینەكەیە، ئەمەتان لە بیر بێ. نەوەتەكانی سەدەی رابردوو بەجێدەهێڵین و دەگەڕێینەوە بۆ نزیك دوو مانگ لەمەوپێش.
ئازەرییەكان بە پشتیوانی توركیا و چەند وڵاتێكی تر بەربوونە گیانی ئەرمینیا و لە چەند قۆڵەوە پەلاماریان دا. چاوەڕی دەكرا مێژوو دووبارە ببێتەوە چەند وڵاتێك راستەوخۆ پشتیوانی لە ئەرمینیا بكەن و سیستمی نێودەوڵەتیش بەهانایانەوە بێت. بەڵام پێشبینییەكان بەپێچەوانە دەرچوون.
ئەرمینیا بە تاق و تەنیا مایەوە. دەرگای مۆسكۆ كە جاران لەسەر پشت بوو بۆ ئەرمینیا، ئەمجارە بە داخراوی مایەوە. ئێران بێدەنگی هەڵبژارد. ڤاتیكان و رۆژئاوا خۆیان گێل كرد. بەگشتی سیستمی نێودەوڵەتی ئەمجارە هەڵسوكەوتێكی تەواو جیاوازی پێشان دا و بەرانبەر بەو هەموو پێشلكارییە دەرهەق بە خەڵكی ئەرمەن كرا بێدەنگی هەڵبژارد.
بەدیار چاوی كامێراكانەوە گەلی ئەرمەن پاكتاو كرا. لەسەر خاكی باب و باپیرانی دەركرا و ناچار بە جێهێشتنی كرا. چەندان دیمەنی خەمناك و ناخهەژێن بڵاو كراونەوە، بەڵام رای گشتی جیهانی و ناوەندەكانی بڕیار نەهەژان. ئیتر باسی مافی كەمینەكان، رێزگرتن لە دیموكراسی و خواستی نەتەوەكان لە كوولەكەی تەڕیشدا باسی نەمابوو. كەس گوێی بۆ ئەوە شل نەبوو ئەمە خاكی ئەرمەنە وا تورك داگیری دەكات، چۆن شتی وادەبێت ئەی كوا رێزگرتن لە مافی چارەی خۆنووسین؟
لێرەوە دەمەوێ ئەڵقەی دوومەیش كۆتایی پێ بهێنم و باسی سێیەم بەم پرسیارە دەست پێ بكەم. چی رووی داوە لە ماوەی ئەم 30 ساڵەدا؟ چی بووە لە نەوەتەكانی سەدەی رابردوو تا چەند ساڵ لەمەوپێش داواكاری گەلانی ژێرچەپۆكە رێزلێگیراو بوو. دنیای ئازاد گوێی بۆ داواكارییەكانی ئەوان دەگرت تەنانەت لە زۆر شوێندا وەك ناوچەی بەڵكان و عێراق ئامادە بوون بەهانای ئەم گەلانەوە بێن و لە پاكتاوی رەگەزی رزگاریان بكەن، بەڵام ئێستە بۆ خەمساردی دنیای تەنیوەتەوە كەس گرنگی بەم باسانە نادا؟
دوابەدوای كۆتاهاتنی سیستمی جووت جەمسەری لە پێوەندی نێودەوڵەتیدا، كەشێكی لیبراڵی باڵی بەسەر دنیادا كێشا و پارادایمێك لە جیهاندا زاڵ بوو -با ئەوەش دووپات بكەمەوە ئەم بابەتە گشتگیر نەبووە- كە گرنگی بە مافی كەمینەكان دەدا. ئاوڕ لە نەتەوە بێ دەوڵەتەكان و ئەو گەلانەی درایەوە كە تووشی كۆمەڵكوژی هاتبوون. رۆژئاوا بە گرنگی و گەرمییەوە پێشوازی دەكرد لە خواست و داواكاری ئەو گەلانە. باسی مافی چارەی خۆنووسین جارێكی تر گەرم بووەوە. حكوومەتەكان دەبوو بەپێی پێوەری مافی مرۆڤ و دیموكراسی لەگەڵ كەمینە و پێكهاتەكانیان بجووڵێنەوە. كۆی ئەم شتە وایكرد چەندان گەلی بێ دەوڵەت و بەشخوراو لەم پارادایمە زاڵە سوودمەندە ببن.
بۆ وێنە گەلی ئەرمەن چ لەڕووی ژمارەی دانیشتووانەوە، چ لەڕووی توانای ئابووری و سەربازییەوە لە ئازرییەكان لاوازتر بوو. بەڵام ئەوەی بەشێكی بەرچاوی سەركەوتنەكانی ئەوانی مسۆگەر كرد بۆ ئەو پاردایمە دەگەڕایەوە كە لەو ساڵانەدا زاڵ بوو. لەم چوارچێوەیەدا، رای گشتی نێودەوڵەتی و ناوەندەكانی بڕیار بەڕێزەوە، بایەخیان دەدا بە داواكارییەكانی ئەرمینیا و لەو بڕوایەدا بوون بەدرێژایی مێژوو، تورك غەدری لە ئەرمەن كردووە و ئێستە كاتی ئەوەیە قەرزە كۆنەكە بدرێتەوە. لەم چوارچێوەیەدا كەس گوێی لە داواكارییەكانی ئارزبایجان نەدەگرت و داواكارییەكانیان بە ناڕەوا هەژمار دەكران، سەرەڕای ئەوەی لەڕووی یاساییەوە ئەو خاكە بە قەرەباخیشە هی ئازربایجان بوو.
ئێستە دوای 30 ساڵ دنیا تووشی وەرچەرخانی پارادایم بووە. ئەو كەشە لیبراڵەی جاران باری كردووە و ریاڵیزم بووە بە خانەخوێ، هێز ئابووری و دەسەڵات سەربازی و پێگەی دیپلۆماسی ئێستە قسەی سەرەتا و كۆتایی دەكەن. نەك ئەمەریكا، بەڵكو ئەوروپای رۆژئاواش لەم دنیایەی ئێستە كە پاردایمی ریاڵیستی تێیدا زاڵە، ئیتر گرنگی بە پرسەكانی مافی مرۆڤ و پشكی كەمینەكان نادەن و ئەم پرسانەش بایی توورێكی قوڕاوی بۆ ئەوان بایەخ و گرنگی نییە. نموونەی ئەرمینیاش نموونەی هەر روونی و ئاشكرای ئەم وەرچەرخانەیە.
با بێمە بەشی كۆتایی و هۆكاری سەرەكی ئەم نووسینە. ئەگەر ئەرمەنی كریستیان بە دۆزێكی رەوا و لۆبییەكی زەبەلاح لە رۆژئاوا بە تایبەت ئەمەریكا و فڕەنسا و ڤاتیكان نەتوانێ لە بەرانبەر ركابەرەكەیدا بوەستێت و دنیا ئامادە نەبێ داكۆكی لە ئەرمەن بكات و رای بگەیەنێت لەسەر خاكی خۆیان تووشی كۆمەڵكوژی و راگواستنیان مەكەن، داخۆ لەم هەلومەرجەدا، كورد لە هەرێمی كوردستان كە بەردەوام لە ژێر هەڕەشەی بەغدادایە، بارودۆخی چۆن دەبێت؟
سەرەتا دەبێ سەركردایەتی سیاسی هەرێمی كوردستان لەوە دڵنیا بێت پارادایمی سیستمی نێودەوڵەتی لە لیبراڵیزمەوە بۆ ریاڵیزمێكی پەتی ئاڵوگۆڕی بەسەردا هاتووە. لەوەها دۆخێكدا شەڕ دژ بە كەمینەكان، پێكهاتە نەتەوەییەكان و نەتەوە بێ دەوڵەتەكان ئەگەرێكی كراوەیە و دەسەڵاتە ناوەندییەكان، هەڵەپەی ئەوەیان دەبێت دەسەڵاتی جارانی خۆیان بسەپێنەوە بەسەر ئەو گەل و نەتەوە و ئاینانەدا.
ئەوەتا سەیر بكەن لە ماوەی 10 ساڵی رابردوو بەغدا بە خشكەیی و ئەسپایی هاوسەنگی نێوان خۆی و هەرێمی كوردستانی تێكداوە و ئێستەش بە راشكاوی و بێ دوودڵی قەوانی حكوومەتێكی ناوەندی بەهێزی یەك پێكهاتەیی لێ دەداتەوە. بۆیە دەتوانین پێشبینی بكەین هەرچی دنیا بە ئاراستەی جێگیربوونی زۆرتری پارادایمی ریاڵیستی و دووركەوتنە لە بەها لیبراڵییەكان هەنگاو هەڵبگرێت، ئەگەری هاتنەوەی بەغدا و پەلاماردانی هەرێمی كوردستان روو لە هەڵكشان دەكات، لەم سیناریۆیەدا دنیا هەر چۆن چاوی خۆی لەسەر راگواستن و پاكتاوكردنی ئەرمەن داخست، بۆ كوردیش هەڵوێستێكی وای نابێت.
لەم چركە ساتە گرنگە مێژووییەدا باشتر وایە سەركردایەتی هەرێمی كوردستان بە رژدی بیرێك لەم ئاڵوگۆڕی پارادایمە و هەروەها بەهێزبوونی دەستی بەغدا بكاتەوە و بە وریاییەوە كارتەكانی لە كاتی خۆیدا بجووڵێنێت، ئەگەرنا ئەگەری ئەو دوور نابێت كورد وەك ئەرمەنی قەرەباخ، ئەمجارەش ماڵ لە كۆڵ بێت. بەڵام جیاوازییەك هەیە با ئەوەشمان لەبیر نەچێت: ئەگەر گەلی ئەرمەن لە قەرەباخ دەربكرێت، هیچ نەبێ هەر لە ئەرمینیا ماڵێكی هەیە بۆی بچێت، كەچی كورد ئەو ماڵەشی نییە تێیدا بگیرسێتەوە.