هەمیشە گەڕانەوە بۆ دەق بە روانینێكی فرەراڤەیی و كراوەوە، دەشێت بەشێك لە تایبەتمەندی و جیهانی دەق بۆ ئێمە دەربخات و بەشێك لە دەقێتی ئێمەیش وەك خوێنەر و نڤیسكاری تری دەق بخاتە روو.
بەم پێیە كاتێك ئێمە دەڵێین "دەق" تەنیا لە دەق خۆی قسە ناكەین، بەڵكو لە ئاستێكی تری زێڕین و زۆر گرنگ باسی خوێنەر دەكەین، دەقێك كە لە دواجاردا هیچ چارەنووسێك لە بەردەمیدا نییە جگە ئاراستەی چاو و زەین و رۆح و بەگشتی وجوودی خوێنەر، ئەوەی خوێنەر چۆن دەق دەخوێنێتەوە بێگومان كێشەی دەق نییە یان با بڵێین هەمووی كێشەی دەق نییە، بەڵام پێوەندییەكی بزۆز لە نێوان دەق و خوێنەر لە پرۆسەی خوێندنەوەدا لە ئارادایە كە بێگومان لە فۆرمێكی دانوستان و تەعامولیدا دەبێتە هۆی ئەوەی دەق تیشكەكانی بپرشێنێت.
ئەوەیش كە دەق بۆ چ خوێنەرێك دەنووسرێت و ئایا بۆ خوێنەر دەبێت بنووسرێت یان نا؟ باسێكی دوور و درێژە و لای من وەڵامەكەی روونە ئەگەرچی باسهەڵگریشە. كاتێك ئەم پرسیارە دێتە ئاراوە لە گۆشەنیگایەكەوە ئەگەرچی رۆڵی دانەری دەق زەق دەبێتەوە، بەڵام ئەم پرۆسێسە لای ئەو كۆتایی پێ نایەت و ئێمە دەگەینە ئەو پنتە راستەقینەیە كە سێ كۆڵەكەی دانەر، دەق و خوێنەر پێكی دێنن.
شتێك كە لەم هاوكێشەیەدا بەردەوام دەكرێت باسی لەسەر بكەین و كاكڵەی روانینی ئێمە بۆ خوێندنەوە بە مانا هایدیگرییەكەی بسازێنێت1، چەمكی خوێنەر لە لای هایدیگر تەنیا بە واتای وەرگر (خوێنەر) نایەت، بەڵكو مانای دانەر یان نووسەریش دەدات، بەڵام لە ئاستێكی تر و پلەیەكی تردا.
نووسەر یان دانەر ئەو خوێنەرەیە كە فامی خۆی لە دنیا و تێگەیشتنی لەو شتەی لە بوونی ئەودا دەركەوتووە، دەكات بە دەق. لەم پرۆسێسەدا خوێنەر دوو پلە وەردەگرێت، پلەیەكی دانەرانە و نڤیسكارانە كە دانەری دەقە و پلەیەكی مێژوومەندانە و خوێندنەوەتەوەر كە وەرگری دەقە. خوێنەری یەكەم ئەو خوێنەرەیە كە فام و خوێندنەوەی خۆی بۆ دنیا چ وەك بابەتێكی دەرهەست و ئینتزاعی و چ وەك بابەتێكی بەرهەست و مێژوویی لە قەوارەی دەق و زمانی خۆیدا دادەڕێژێ. خوێنەری پلەی دووەم تەنیا كاتێك دەتوانێ لە پلەی وەرگر و بەركاری دەقی دانەر یان خوێنەری پلە یەك تێپەڕێت، كە فامی خۆی لە خوێندنەوەی دەق /بێگومان لە فۆرمی تردا لەسەر بنەمای خوێندنەوەی ئەو بۆ دنیا و بوونی خۆی تا ئەو ساتە دێتە ئاراوە واتە رووداوێكی بوونناسانەیە/ بنووسێتەوە، واتە بخوێنێتەوە و دواتر رەخنەی بكات، ئەم خوێنەرە هەر ناوێكی بە باڵادا ببڕین (بزۆز)، چالاك، هۆشیار، كراوە و... لە پرۆسێسێكی بەردەوامی دانوستان لەگەڵ دەق و دانەر گەشە و باڵا دەكات.
كەواتە بەم پێیە ئەزموونی دانەر خوێندنەوەیەكی بوونناسانەیە لە قەوارەی زمان و فۆرمێكی زمان (كە لێرەدا شیعرە) و ناوی دەقە، كە لە رێی خوێندنەوەی كۆچەرییانە2 و ئۆقرەنەگرتووی "وەرگر" رەهەندەكانی كەشف دەكرێن و دەخرێنە روو و لەم تۆڕە سێ گۆشە و تێكتەنراوەدا "تێگەیشتن" روو دەدات، تێگەیشتنێك كە كاتێك ئێمە رووبەڕووی دەقی ئەدەبی و بە تایبەتی شیعر دەبینەوە رێژەییتر و سڵۆكتر دەبێت.
بێگومان ئەم رەوت و پرۆسێسەی دەق و خوێنەر و دانەر پلە و ماهییەتیان لە هەر دیسكۆرس (discourse) و كولتوور و زمانێكدا بە زۆر هۆكاری مێژوویی و سیاسی هەمدیس رێژەیی دەبێتەوە، واتە خوێنەرێكی ئێستەی دەقێكی ئەدەبی بۆ نموونە شیعرێكی فڕەنسی لە پاریس زۆر جیایە لە خوێنەری شیعرێكی رامبۆ لە كوردستان، خوێندنەوەی خاتوونێكی ئەمەریكایی بۆ شیعری مەحوی زۆر جیاوازە لە خوێندنەوەی كچێكی سنەیی یان سلێمانی یان هەولێری لە مەحوی...
ئەمە بەشێكی لە تێڕوانینی دیاردەناسانە بۆ بوونی دەق و تیۆرەی وەرگرتن (دریافت)3 و رێژەمەندبوونی خوێندنەوە سەرچاوە دەگرێت و بەشێكیشی دەگەڕێتەوە بۆ زمانی سەرەكی دەق یان شیعرێك كە "رووی داوە" ئەم تەوەرەی دووەم باسێكی ئاڵۆز و سەربەخۆیە و لێرەدا ناپەڕژێمە سەری، بەڵام بە گشتی دەبێت ئەوەمان لەبەرچاو بێت كە خوێندنەوە بەرهەم و ئەنجامی پلە و ماهییەت و ئاستی وجوودی خوێنەرە، ئەمەش كاتێك وابەستە و پێبەستەی زمانی دەق دەبێتەوە باشتر ماناكەی دەردەكەوێت.
واتە ئەگەری ئەوە هەیە خوێنەرێكی ئەمەریكایی قووڵتر لە مەستوورەی ئەردەڵان بڕوانێت /ئەگەرچی زمانەكەیشی كوردی نییە و لەرێی وەرگێڕانەوە مەستوورە دەخوێنێتەوە واتە با كوردی و فارسیش فێر بووبێت و لەو رێیەوە مەستوورە بخوێنێتەوە/ تا خوێنەرێكی كوردستان كە زمانی كوردی و فارسی دەزانێت، هەرچەند بێگومان ئەم حوكمە رەها نییە، بەڵام مەبەستمە باسی ئاستی هۆشیاری و پلەی بوون (bee) و هەبوون (become)ی كولتووری زمانی و شیعری و مێژووی ئەو كولتوورانە بكەم كە ساڵەها بەسەر یەكەوە گەشەیان بە زمان و پاشخانی مەعریفی ئەو كولتوورە داوە و روانینی جیهانگیر و یونیڤێرساڵ (universal)ی سازاندووە.
خوێنەری ئەوان ئەوەندە جیهانییە ئەوەندە پاریسی یان نیویۆركی یان بەرلینی نییە، چونكە ئەوان كۆمەڵێك قۆناغ و لاڕێگە (تۆ بڵێ شاڕێگە)ی مێژوویی و كولتووری و سیاسییان تێپەڕاندووە، ئیتر بۆ ئەوان پرسەكان (problems) شتی ترن، بۆیە لە هاوكێشەی تری خوێندنەوەدا دەژین.
بەگشتی رەنگە خوێنەرێكی بەرلینی ئازادتر و باشتر بتوانێ مەحوی بێت یان نالی یان هێمن، بەڵام خوێنەرێكی كورد بە سەختی بتوانێت گۆتە یان دانتی یان شكسپیر بخوێنێتەوە، راستە هەر كام لەم خوێنەرانە لە دنیای هەنووكەدا و لە نەمانی كۆمەڵێك سنووری جیۆگرافی و كولتووریدا بەهۆی جیهانگیری (Globalization)یەوە لە دۆخێكی نزیكی گشتیدا دەژین و بەپێی ئەمەش فۆرمێك لە چوونیەكبوونی كۆمەڵگەكان و هاوبوونی (The coming community)4 كولتووریی هاتووەتە ئاراوە و تا ئاستێك ئاسۆی چاوەڕوانی (horizon of expectation) و شێوازی وەرگرتن (reception)ی خوێنەرانی جیۆگرافیا جیاجیاكانی لێك نزیك كردووەتەوە، بەڵام دەبێت ئەوەمان لەبەرچاو بێت كە هەر كام لەم خوێنەرانە سەر بە زمان و میتافیزیكێكن كە زەینی ناهۆشیار و هۆشیاریانی پێ سواق دراوە و هەر كامیشیان لە هاوكێشەی "دەق"ی و زمانی خۆیاندا دەژین و هەر ئەمەیشە دۆخە رێژەییەكەی پێكهێناوە.
بێگومان بەم باسانەوە بە سانایی دەشێت لەوە بگەین كە رێژەییبوونی دەق لە كوردستاندا هەمان مانای نییە كە لە وڵاتێكی ئەورووپایی هەیەتی و هەر هەمان مانایشی نییە كە لە وڵاتێكی ئەفەریقایی هەیەتی، بە گشتی خوێندنەوە و پلە و ماهییەتی دانەر، وەرگر و بەپێی ئەوەش دەق، هەڵگری رەهەندی یونیڤێرساڵ و گشتەكین، بەڵام لەپاڵ ئەوەشدا خاوەنی لایەن و رەهەندی كەمینەیی و مێژوویی و دۆخی سیاسی و لە پلەیەكی گشتی تردا دۆخی شوناسمەندانەن.
ئەم باسە بۆیە لێرەدا كرایەوە تا بەرەو گەڵاڵەكردنی ئەم بابەتە بڕۆین و بڵێین دەقی كوردی لە دوای دەرچوونی كۆمەڵگەی كوردی لە دۆخی داخراوی كۆمەڵایەتی و سیاسی و زمانیی كە لە هەر بەشێك لە بەشەكانی كوردستان ئاراستە و رەوتی خۆی پێواوە و ئەزموونی تایبەتی بۆ خۆی رەقەم داوە، واتە سەرەڕای هەموو ئەو كێشە سیاسی و ئایدۆلۆجییە و ئامادەیی تەنگژەی شوناس لە فۆرمە ئایدۆلۆجیكەیدا كە بەسەر دەق و زمانی كوردییەوە بووبوون بەماڵ، هەمدیس توانی هەندێ رەهەندی یونیڤێرساڵ و بانمێژوویی /سەرووتر لە مێژووی گەشە و نەشەی خۆی وەك باسێكی فۆكۆیی، واتە داشكاو و لادەر لە رەوتی ئاسایی ئەو مێژوویەی تێیدایە/ و جیهانگیر و ئینسانی ئەزموون بكات.
لێرەدا بۆ فام و تێگەیشتن لە پێوەندییەكانی خوێنەر، دانەر و دەق، دەبێ لەسەر ئەم پرسیارانە هەڵوێستە بكەین. خوێنەری كوردی چۆن كارەكتەرێكە؟ نووسەری ئێمە چەندە خوێنەرە؟ /بەو واتایەی لە سەرەوە باسم كرد/ خوێنەری ئێمە چەندە هەوڵ دەدات ببێت بە نووسەر و نڤیسكاری دەق؟ پێگەی دەق لەم هەموو هاوكێشە ئاڵۆزەی زمانیی كوردی لە چ ئاست و پلەیەكدایە؟
وەڵامی ئەم پرسیارانە بابەتی تۆژینەوەی زانستی و بگرە میتۆدیكی مەیدانیشن و دەشێت كاری لەسەر بكرێت. خستنەڕووی ئەم باسە بەو مەبەستە بوو كە رەهەندی گەشەی دەق و پێوەندی قووڵی لەگەڵ دانەر و خوێنەر باشتر زەق ببێتەوە.
پەراوێز و سەرچاوەکان:
١-رامان سلدن&پیتر ویدوسون، راهنمای نڤریەی ادبی، ترجمەی عباس مخبر، چاپ قیام 1372صص72 تا76
2- ئۆنتۆلۆژیای ئارەزو و پرۆسێسیوسەكانی بە سوژەبوون، وتارێکی ئینتەرنێتی ئەبووبەکر جاف کە لە کەلتوورمەگەزین دا بڵاو بۆتەوە. ڵاپەڕەکانی 1 و2
3-سەرچاوەی ١ صص74و75
4-ێگامبن، جورجو، همبودگی ێیندە، ترجمە فٶاد جراح باشی، نشر ققنوس،1388