بەغدا نموونەی چیرۆكێكی سیاسیی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستە، بە بەردەوام لەگەڵ تراجیدیادا ژیاوە. وەك دوو دیوی دراوێكیان لێ هاتووە كە تەواوكەری یەكترن. لە ١٤ی تەمووزی ١٩٥٨ تا ئەم قۆناغە، بەغدا یا لە ناوخۆیدا شەڕ و پێكهەڵپژان بووە، یاخۆ ئەمەی گواستووەتەوە بۆ دراوسێكانی. واتە بەغدا لە بازنەیەكدا سووڕاوەتەوە تەنیا دوو بژاردەی تێدا بووە، سەرەتا لە ناوخۆیدا بەشێوەیەكی زۆر دڕندانە و خوێناوی هاوكێشەكانیان یەكلا كردووەتەوە، هاوكات لەگەڵیدا یان پاش ئەوە، پەلاماری دەرەوەی خۆیان داوە و ناوچەكەیان لە شەڕ گلاندووە.
مێژووی ٦٤ ساڵی رابردوو ئەم گریمانەیە پشتڕاست دەكاتەوە كە دوا بەدوای كوشتنی خێزانی پاشایەتی و پاش ماوەیەكی كەم، هاتنە سەر كورد. ئەوەندەی پێ نەچوو جارێكی تر دەستیان چووە خوێنی یەكتر و عەبدولكەریم قاسمیان گولەباران كرد، جارێكی تر هاتنەوە سەر كورد و هاوكاتیش دەست كرا بە چاوسووركردنەوە لە كوێت.
ئەم دۆخە تا ساڵی ١٩٧٥ بەردەوام بوو، تا ئەوەی سەدام حوسێن بە ئاگر و ئاسن، سیستمێكی پۆلیسی و تۆقێنەری لە عێراقدا چەسپاند، بەڵام بەغدا نەیتوانی ئارام دانیشێت. كەوتە پەلاماردانی ناوچەكە، هەشت ساڵ شەڕی ئێرانی كرد و دواتر كوێتی داگیر كرد و بەتەمای زۆر شوێنی تریش بوو.
لە پاش سەدامیش بەغدا ئەوەندە شپرز بووە، ئەگەرچی جارێ ناتوانێ هەڕەشە بێت بۆ هیچ وڵاتێك، بەڵام لە ناوخۆی خۆیدا، دەستبەرداری رێ و رێبازە كۆنەكەی نەبووە.
سەیر بكەن دەستبەژێری ئێستەی بەغدا، هاوشێوەی كودەتاچییەكانی پەنجا و شەستەكان دەجووڵێنەوە، عەقڵییەت و ستراتیج و بەرنامەی ئەوانیان تێنەپەڕاندووە، هەر لەو بازنە داخراوەدا دەسووڕێنەوە، تەنانەت لە زۆر بواریشدا لەوان خراپتر بوونە، لەبەرئەوەی جاران دەستێوەردانی دەرەكی لە عێراقدا كەمتر بوو، ئێستە دەستێوەردانی نەزمی هەرێمی و سیستمی نێودەوڵەتیش لە لووتكەدایە، ئەمەیش دەستەبژێری بەغدای زیاتر هان داوە، ببن بە شوێنكەوتووی ئەم وڵات و ئەو وڵات.
لەم چركەساتە هەستیارەدا ئەم هاوكێشەیە یا ئەم چیرۆكە چی بە كورد دەڵێت؟
ئەگەر ململانێی هێز و دەستشكاندنی جەمسەرەكان لە بەغدا، لە بەرژەوەندیی لایەنێك كۆتایی پێ بێت و لایەك سەری ئەولاكە بخوات، مێژوو بە ئێمە دەڵێ ئەو گەمارۆیەی ئێستە بەغدا لەسەر هەرێمی كوردستان دایناوە، دەبێت بە هێرش و پەلاماردانی راستەوخۆی سەربازی و دێنە سەر كورد، رەنگە لە داهاتووی دووریشدا ببن بە سەرچاوەی كێشە بۆ ناوچەكە.
ئەمە گریمانە و سیناریۆیە، مەرج نییە بێتە دی و مێژوو بە بەردەوام دووپات ببێتەوە، بەڵام لە ئیدارەدانی قەیراندا خاڵێكی زێڕین بەردەوام دووپات دەبێتەوە، ئەویش ئەوەیە: دەبێ هەمیشە بۆ خراپترین سیناریۆ ئامادە بن. راستە ئەمە سیناریۆیەكی زۆر خراپە، بەڵام ئەگەری روودانی زۆرە و ناكرێ كورد لە بیری بكات و خۆی بۆ ئامادە نەكات.
لە بەرانبەر ئەم هەلومەرجەدا، زۆر كەس و لایەن پێیان باشە كورد بە دیار ململانێكانی بەغداوە دانیشێت و هیچ نەكات و ئارگیومێنتیشیان ئەوەیە كە ئەمە ململانێی بەغدایە و با كورد دەستێوەردان نەكات، بەڵكو باشترە ئەوان لە شەڕ و پێكهەڵپژاندا بن، با ئەوان سەری یەك بخۆن. بەڵام ئەم تێگەیشتنە دوو خاڵی سەرەكی پشتگوێ دەخات و لە خوێندنەوەكەدا نایانخوێنێتەوە:
یەكەم، پڕیشكی ئەم ئاگرە دواتر و خێرا كوردیش دەگرێتەوە.
دووەم، ئەی ئەگەر لە ململانێی ئەو دوو جەمسەرەدا یەكێكیان بە بەهێزی سەركەوت، ئەوكات كورد چی بكات؟ ئەوكات روونە لە تای تەرازووی هێزدا بەغدا زۆر لە كوردستان بەهێزتر دەبێت و شەڕ دەبێت بە نزیكترین ئەگەر.
ڕاستییەكەی كورد ناتوانێ بە سیاسەتی دەستەوەستان و بە پاساوی كێشەی ئێمە نییە، سیاسەتی پاسیڤ بوون بگرێتەبەر. ئەم روانگەیە لە درێژخایەندا كارەسات بۆ كورد دەخوڵقێنێت و لە كورتخایەنیشدا لە سەنگ و پێگەی كورد دەدات و لە ئەكتەر و یاریزانێكی گرنگ و خاوەن بڕیارەوە، دەیكات بە هاندەرێكی دوورەپەرێز و بێ كاریگەر.
پێدەچێت باشترین بژاردە لەم قۆناغەدا ئەوە بێت كورد رۆڵێكی زۆر چالاك بگێڕێت لە رەنگڕێژكردنی رەوت و تەنانەت لە روودانی رووداوەكانی بەغدادا، ئەم دۆخەیش بكات بە دەرفەتێك بۆ خستنەڕووی داواكارییەكانی و بەدیهێنانی بەشێك لە مافەكانی.
راگەیاندنی دەستپێشخەریی هەولێر بۆ ناوەندگیری لایەنەكان كارێكی زۆرباشە، هەم هەولێر دەكاتەوە بە چەقی بڕیار و سیاسەت و هەمیش دەرفەتی زیاتری سیاسی و دیپلۆماتی بە كورد دەبەخشێت.
ئێستە بەشێك لە چاودێران بە بیانووی ئەوەی لەوانەیە لە داهاتوودا ئەنجامەكانی بۆ كورد باش نەبێت، داوای دوورەپەرێزی دەكەن و پێیان باشە كورد هیچ دەستپێشخەرییەك نەكات، بەڵام دەكرێ كورد بە تێڕوانینێكی تازەوە لە پرۆسەی ناوەندگیری و چۆنیەتیی چارەسەركردنی كێشە و ئاڵۆزییەكانی بەغدا بڕوانێت، نەك ئەوەی كارتەكانی دەستی بە بیانووی ئەنجامی خراپی داهاتوو بسووتێنێت.
ئەگەر سەیری رابردوو بكرێ، دوو كەموكورتی لە دەستپێشخەریی كورد بۆ ناوەندگیری و یەكخستنی لایەنە عێراقییەكاندا بەدی دەكرێت:
یەكەم، كورد بەنیازی چارەسەركردنی كێشەكان و كردنەوەی گرێكان كار دەكات، لە كاتێكدا دەزانێ ئەگەر بەغدا خۆی بگرێتەوە، دێتە سەر كورد. كەوابوو ئەمە هیچ بژاردەیەكی باش نییە. پێدەچێت باشترین بژاردە خاوكردنەوەی كێشەكان بۆ ماوەیەكی كاتی بێت، هەر تای ململانێكان كەم بكاتەوە و ئەوەش مسۆگەر بكات كە كێشەكان لە درێژخایەندا بەردەوام دەبن، بێ ئەوەی هیچ لایەك بەسەر ئەولاكەی تردا سەربكەوێت.
بە دیوێكی تردا كورد رۆڵی دەبێ بە ئیدارەدەری قەیران نەك چارەسەری تەنگژەكان. ئەمە هەم كارتێكی هەمیشەیی بۆ یاریكردن بە كورد دەبەخشێت، هەم ئەو مەترسییە پووچەڵ دەكاتەوە كە بەغدای یەكگرتوو لە داهاتوودا پەلاماری كوردستان دەدات، لەبەرئەوەی كورد لە سیاسەتی نوێدا رۆڵی دەبێت بە دابەشكەری بەغدا نەك یەكخەری.
دووەم، كورد بە بەردەوام بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی و بەدیهێنانی مافەكانی هەوڵی داوە، كە بەغدا لاواز بووە چووەتە ژێر باری داواكارییەكانەوە، بەڵام دوا بەدوای ئەوەی خۆی رێكخستووەتەوە، بەڵێنەكانی نەبردووەتە سەر. كوردیش لەبەرئەوەی لە هاوكێشەی هێزدا لە بەرانبەر بەغدا و دۆستەكانی هێزی كەمتر بووە، نەیتوانیوە بە لۆجیكی هێز بەغدا ناچار بە ملدان بكات.
رەنگە بۆ ئەم قۆناغە و لە پێناو دووپات نەكردنەوەی كەموكورتییەكانی رابردوو، باشتر بێت كورد داوای گرەنتی نێودەوڵەتی بكات. بۆ نموونە، كورد دەستپێشخەرییەكەی ببەستێتەوە بەوەی كە ئێمە كێشەكانی بەغدا خاو دەكەینەوە، بەڵام بەغدا دەبێ كێشە مێژووییەكانی نێوانمان چارەسەر بكات و لەم پێناوەشدا بۆ نموونە، دەبێ واشنتن یان تاران یا هەردووكیان، بە بەشداری نەتەوە یەكگرتووەكان، گرەنتی جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی رێككەوتنەكە بكەن.
بە كورتی و بە كوردی، بەغدا دەكوڵێت، ئەمە چیرۆكی هەمیشەیی ئەم شارە بووە، كورد ناتوانێ لەم دۆخەدا خۆی دوورەپەرێز بگرێ، بەڵام كە نزیكیش بووەوە نابێ رۆڵی چارەسەركردنی كێشەكان لە ئەستۆ بگرێت. باشترین بژاردە بۆ كورد ئەوەیە، ئیدارەی قەیرانەكانی بەغدا بدات و ئەوەیش گرەنتی بكات ئەم تەنگژانە درێژخایەن دەبن و هیچ لایەكیش تێیدا براوە نابێت.
ئەم هەلومەرجە دەتوانێ رێ بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی كورد و بەدیهێنانی مافەكانی خۆش بكات.