یەكەم/ دانوستان و رێککەوتن
پرسی بودجە و مووچە لە دوای ساڵی 2014ـەوە بەتەواوی بوو بە پرسێکی سیاسی و بە بارمتەگیراو، مووچە و بودجە لە بنەڕەتدا پرسێکی ئابووری و دارایی و بیرکارییانەیە و لە دەوڵەتی فیدڕاڵدا رەهەندێکی بچووکی سیاسی هەیە، بەڵام لە زۆربەی حاڵەتەکاندا، دەستووری فیدڕاڵ ئەم گرێکوێرە دەکاتەوە و پرسەکە لە ڕووی تیۆریی و دەستووری و یاساییەوە چارەسەر دەکات و ماف و ئەرکی هەرێمە فیدڕاڵییەکان و حکوومەتە ناوەندییەکان دیاری دەکات، چونكە دەستوور وەک گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی، رۆڵی پاراستنی مافەکان و نێوەندگیر و چارەسەری ململانێکان لەبارەی بودجەوە دەبینێت.
لە عێراقی نوێی دوای بەعس و دوای 2003دا، سێ پرسی سەرەکی دەبێت بە خاڵی یەکتربڕی نێوان هەردوو حکوومەتی هەرێم و بەغدا، ئەوانیش: پرسی خاک، دابەشکردنی دەسەڵات و بودجە و سامانە سروشتییەکانن کە خۆی لە نەوت و گازی سروشتی و شێوازی بەرهەمهێنان و هەناردەکردنیدا، دەبینێتەوە.
حکوومەتی بەغدا لە دوای 2014ـەوە بەبێ بیرکردنەوە لە رەهەندە ئابووری و کۆمەڵگەییەکەی، بودجە و مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان دەبڕێت، بەمەیش دەرگایەکی گەورە بەسەر پێوەندی نێوان حکوومەتی بەغدا و هەرێمی کوردستاندا دادەخات و سیستمی فیدڕاڵیزم هێندەی تر ئاڵۆز و پڕ قەیراناوی و پڕکێشە تر دەکات، بەهۆی ئەوەی هاوسەنگی لە دەسەڵات و هاوبەشی و بەڕێوەبردندا نامێنێت و بنەمای بەشداری و هاوبەشی بەتەواوی دەکەوێتە مەترسییەوە و هێلی سوور تێدەپەڕێنێت.
هەڵبەت ئەم دۆخە بۆ سوننەکانیش راستە، ئەوانیش بەڕێگە و شێوازی تر رووبەڕووی پەراوێزخستن و فەرامۆشکردنێکی گەورە دەبنەوە. ئەم مۆدێلە لە پەراوێزخستن، یەکجار مەترسیدارە، چ بە ڕێگەی بڕینی بودجە و چ بەڕێگەی سیاسی و سەربازی تر، چونکە فیدڕاڵیزمی عێراق یەکگرتن و فیدڕاڵیزمێکی ئیتنی-مەزەوییە و بەکارهێنانی ئەو جۆرە کارتانە لە دژی هەر پێکهاتەیەکی عێراق، بوون و مانەوە و مانای سیستمی فیدڕاڵی بەتاڵ دەکاتەوە.
دووەم/ چارەسەری کۆتایی
بڕیاری دابەشكردنی دوو مووچە لە ماوەی یەک هەفتەدا بەهۆی ڕێككەوتنی هەردوو حكوومەت، هەڵومەرج و زەوینەیەکە بۆ گەیشتن بە چارەسەری کۆتایی کێشەی بودجە و مووچە و ئەوەی پێی دەوترێت Durable Solution، واتە بە جۆرێک پرسەکە چارەسەر بکرێت كە دەرفەت نەدرێت جارێکی تر سەر هەڵبداتەوە. راستییەکەی ئەم هەنگاوە گەڕانەوەیە بۆ هەنگاوی یەکەم کە دەستوور و یاساکان و تەنانەت یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵەكانی 2023-2025، ئاماژەی پێ داوە و بەشی هەرێمی کوردستانی تێدا جێگیر کراوە.
لەلایەکی ترەوە، چارەسەری پرسی بودجە، سەرچاوەی بەهێزکردنی سەروەری دەوڵەتە، چونکە لە ڕووی دەستووری و تەنانەت کرداریشەوە، هیچ دەوڵەتێکی فیدڕاڵی لە جیهاندا نییە بودجە و مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمە فیدڕاڵییەكە بە بارمتە بگرێت و لە پرسێکی ئابوورییەوە بیگۆڕێت و بیکات بە پرسێکی سیاسی و یارییە سیاسیی و دبلۆماسی و هەرێمییەکانی خۆی لەسەر بنیات بنێت و هەوڵ بدات وەبەرهێنانی سیاسی تێدا بکات و وەك کارتی گوشار دژی کیان و خەڵکی هەرێمە فیدڕاڵییەکە، کە دواجار کاریگەری روون و ئاشکرای دەبێت لەسەر لاوازبوونی سەروەری وڵاتەکە و دابڕان و پچڕاندنی ئەو ناسنامە و یادەوەرییە هاوبەشەی لە نێوان هاووڵاتییانی هەرێمەکە و دەوڵەتە فیدڕاڵییەکەدا هەیە.
ئەم دەستپێشخەری و هەنگاونانەی ئەمجارە دەتوانێت بە ئاسانی دەرگای لێکتێگەیشتنێکی فراوانتر لە نێوان هەردوو ئەکتەری هەرێم و بەغدا بکاتەوە و پێوەندییەکان بچنە ئاستێکی تازەوە.
سێیەم/ هەناردەکردنەوەی نەوت
پرسی نەوت و هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان بۆ دەرەوە، یەکێکی ترە لە كێشە و ململانێکان و ساڵێک تێدەپەڕێت بەسەر وەستاندنی هەناردەی نەوتی هەرێم بۆ بازاڕی وزە، بۆ تێگەیشتن لە ناوکی ئەم پرسە چەندان لێکدانەوە و تێگەیشتنی جیاواز هەن. پێدەچێت بەهێزترین و کاریگەرترینیان ئەوە بێت کە بەغدا نەیەوێت هەرێمی کوردستان خودان دەروازەی هەناردەی نەوتی تایبەت بەخۆی بێت و لەوە دەترسێت بەهۆی هەناردەی نەتەوە هەرێمەكە پێگە و ستاتۆیەکی دبلۆماسی و جیۆپۆڵەتیکی بەدەست بهێنێت و دواتریش لەکاتی گرژبوونی ململانێکاندا هەرێم پەنا بۆ دابڕان و خۆجیاکردنەوە لە دەوڵەتی عێراق ببات، ئەگەر بەشێوەی فەرمی و راگەیەنراویش نەبێت، وەک ئەو دۆخەی دوای 2014 دروست بوو، بەهۆی کێشە کەڵەکەبووەکانەوە دابڕان و دوورکەوتنەوە لە نێوان هەردوو حكوومەت دروست بوو، تەنانەت ساڵی 2017 راپرسیشی لێکەوتەوە و دواتریش پێکدادانی سەربازی و چەکداری.
هەرچەند نەوت سامانێکی سروشتییە و وەک کاڵایەکی ئابووری مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت، بەڵام رەهەند و کاریگەریی سیاسی و جیۆپۆڵەتیکی و دبلۆماسیشی هەیە و دەکرێت دید و بۆچوون و هەڵوێست و رەفتارە سیاسی و دبلۆماسییەکانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و زۆر هێزی گەورەی نێودەوڵەتیش بگۆڕێت و دەستکاری بکات. هەموو ئەو ترس و سیناریۆ و لێکدانەوانە بەردەوام حکوومەتی بەغدای ترساندووە، بەوەی دۆسیەی نەوتی هەرێم بۆمبێکی چێنراوە بۆ دەوڵەتی عێراق و لەم روانگەوە بیر دەکاتەوە کە سەربەخۆیی ئابووری سەربەخۆیی سیاسی بەدوای خۆیدا دەهێنێت، ئەمەیش رێگەی سەربەخۆیی و جودایی هەرێمی کوردستان ئاسانتر و کورتتر دەکاتەوە، لە کاتێکدا دەکرێت بنەماکانی حکومڕانی باش و جێبەجێکردنی دەستووری عێراق و چارەسەری کێشە هەڵواسراوەکان و کێشەی خاک، ببێت بە سەرچاوەی بەیەکەوەبوون و بنیاتنانی یادەوەری و یەکگرتووییەکی هاوبەش بۆ هەموو پێکهاتەکانی ناو دەوڵەتی عێراق.