بەپێی رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی، عێراق لە گەندەڵترین وڵاتانی دنیا هەژمار دەكرێت، بە جۆرێك لە پلەی 157دایە لە گەندەڵی لە ئاستی دنیا لە كۆی 180 وڵات، لەلایەكی ترەوە ئامارە فەرمییەكان ئاماژە بە "نەزیفبوون"ی بودجەی عێراق دەكەن بەهۆی گەندەڵییەوە، ئاشكرای دەكەن ئەو بودجەی لە عێراقدا دزراوە بە تەواوی بەشی دامەزراندنی وڵاتێكی نوێ دەكات بە سەرجەم پێداویستییەکانى ژێرخانەوە، ئەمەیش لە كاتێكدایە لە ماوەی 2003 تا 2019، تەیف سامی وەزیری دارایی ئێستەی حكوومەتی فیدراڵ، بەڕێوەبەری گشتیی بودجەی عێراق بووە لە وەزارەتی دارایی.
عەلی عەلاوی، وەزیری پێشووی وەزارەتی دارایی عێراق پێشتر لە لێدوانێكدا بۆ
كەناڵی "حوڕە" رای گەیاند، لە دوای رووخانی رژێم لە ساڵی 2003 بە دیاریكراوی لانی كەم 250 ملیار دۆلار لە بودجەی گشتیی عێراق بەهۆی گەندەڵییەوە بەهەدەر دراوە، لە كاتێكدا پسپۆڕانی ئابووری و چاودێرانی شەفافیەت باس لە قەبارەیەكی گەورەتری گەندەڵی دەكەن و پێیان وایە، ئەم ئامارەی لە لایەن وەزیرەوە راگەیەنراوە، تەنیا قەبارەی ئەو گەندەڵییانەن كە بێ هیچ رێكارێكی فەرمی لە بودجەی گشتیدا دزراوە.
پەیوەست بەم بابەتە،
محەمەد روبەیعی سەرۆكی دەزگای "نەهرەین" بۆ پاڵپشتی كردنی شەفافیەت، كە رێكخراوەكە ئەندامە لە ئەنجوومەنی دەستپێشخەریی شەفافیەتی نێودەوڵەتی و بارەگای سەرەكیی لە فڕەنسایە لە ساڵی 2021دا رای گەیاند، قەبارەی پارەی دزراوی عێراق لە دوای 2003ەوە بە 500 ملیار دۆلار دەخەمڵێندرێت كە لە بودجەی گشتیی عێراقدا پارەكە بردراوە، ئەمە لە كاتێكدایە لە ماوەی ساڵانی نێوان 2003 تا 2019 تەیف سامی وەزیری ئێستەی دارایی عێراق بەڕێوەبەری گشتیی بودجە بووە لە وەزارەتی دارایی.
دووفاقی بڕیارەكانی بەرپرسانی دارایی لە بەرانبەرعێراق و كوردستان...
وێڕای ئەو 500 ملیار دۆلارەی كە لەلایەن دەزگای شەفافیەتی نەهرێنەوە باسی لێ دەكرێت، دوێنێ "وشە" لە راپۆرتێكی بنكۆڵكاریدا بڵاوی كردەوە، مووچەی بندیوارەكانی عێراق زیاترە لەو مووچەی بە تەواوی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان دەدرێت، بە جۆرێك %20ی بودجەی مووچەی تەرخانكراو بۆ مووچەخۆرانی عێراق، بندیوار و ناشایستەكان لە خەزێنەی گشتیدا دەیبەن،
راپۆرتەكەی دوێنێی "وشە" پشتبەست بوو بە راپۆرتێكی داتایی كە لەلایەن كەناڵی جەزیرەی عەرەبییەوە بڵاوكرابووەوە لە 2021دا.
بۆ 16 رۆژ دەچێت بڕیار لەسەر ناردنی 618 ملیار دیناری عێراق دراوە لەسەر بنەمای خەرجیی كردەیی "انفاق فعلی" لە كۆی بودجەی عێراق بۆ مانگی كانوونی دووەمی 2024، تا ئێستە بە بیانووی ناڕوونی لیستی مووچەی هەرێم كە بۆ بەغدا رەوان كراوە، جێبەجێ كردنی بڕیارەكە لەلایەن تەیف سامییەوە، وەزیری دارایی عێراقەوە راگیراوە، ئەمە لە كاتێكدایە وەزارەتی دارایی و ئابووریی حكوومەتی هەرێم لە 23ی ئەم مانگەدا رای گەیاند "لەلایەن ئێمەوە هیچ شتێكی نامۆ و نایاسایی لەناو لیستی فەرمانبەران و مووچەخۆرانی هەرێمدا نییە، ناوە ناوە ورووژاندنی بابەتی تازە بە جۆرێک لە گێچەڵ دەزانین بۆ کۆسپ خستنە بەردەم پێدانی مووچە كە مافی ڕەواو سادەی خەڵكە" .
ئەم بەربەستانەی "تەیف سامی" وەزیری درایی بۆ ناردنی 618 ملیاری هەرێم لە كاتێكدایە، لەو كاتەی ئەو بەڕێوەبەری گشتیی بودجەی عێراق بووە 500 ملیار دۆلار لە بودجەی گشتیی عێراقدا دزراوە و بەهەدەر دراوە، كە ئەم بڕەیش یەكسانە بە مووچەی زیاتر لە 69 ساڵ بۆ تەواوی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان، ئێستەیش كە وەزیری داراییە، پرۆسەی پێدانی مووچە بە بندیوارەكان كە زیاتر لە %20ی لیستی مووچەخۆرانی عێراق پێكدەهێنن بەردەوامیی هەیە.
500 ملیار دینارى دزراوی عێراق لە بودجەی گشتی، كە تەیف سامی بەڕێوەبەری گشتیی بودجە بوو لە وەزارەتی دارایی، بۆ ماوەی 16 ساڵ، چی پێ دەكرێت؟
یەكەم: بەو پێیەی شایستە داراییەكانی هەرێم مانگانە پێویستی بە 900 ملیار دینارە، حەوت ملیار و 200 ملیۆن دۆلار بەشی تەواوی مووچەی یەك ساڵی هەرێمە، بەم هاوكێشەیەش بێت، 500 ملیار دۆلار، بەشی زیاتر لە 69 ساڵی تەواوی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان دەكات.
دووەم: دەكرێ وڵاتێكی لە بناغەوە پێ دروست بكرێت بە تەواوی ژێرخانەكانییەوە، بە جۆرێك قوتابخانەیەكی نموونەیی بە ستانداردی جیهانی پێویستیی بە كەمتر لە ملیۆنێك دۆلارە، 500 ملیار دۆلار بەشی دروستكردنی 500 هەزار قوتابخانەی نموونەیی دەكات.
بەو پێیەی شەقامێكی ستراتیژی و گرنگی وەك 120 مەتریی هەولێر 402 ملیۆن دۆلار كۆی تێچووەكەی بووە، بە 500 ملیار دۆلار، هەزار و 250 شەقامی بازنەیی وەك 120 مەتریی هەولێری پێ دروست دەكرێت.
سێیەم: ئەگەر پارەكە لە بواری سەربازیدا خەرج بكرایە، عێراق دەبووە یەكێك لە 10 وڵاتی زلهێزی دنیا
بەهۆی نەبوونی ژێرخانی سەربازی لە عێراقدا، لە ساڵی 2014دا داعش لە شەو و رۆژێكدا موسڵی گرت، بەڵام ئەگەر 500 ملیار دۆلاری تەرخان كردبا بۆ ژێرخانی سەربازی، بەو پێیەی هەر فڕۆكەیەكی F16ی ئەمەریكی نرخەكەی 15 ملیۆن دۆلارە، ئەوا عێراق دەیتوانی ببێتە خاوەنی 33 هەزار و 333 فڕۆكەی F16 و ئەوكات تەواوی وڵاتانی ناوچەكە ترسیان لێی دەبوو، نەك هەر رۆژە و بە بیانوویەك لەلایەن وڵاتانەوە سەروەری و خاكەكەی پێشێل بكرێت.
چوارەم: بەو پارەیە دەیتوانی هەموو کرێچییەک بکاتە خاوەنى خانووى خۆى و کرێچى نەهێڵێت
بەو پێیەی نرخی خانوویەكی شیاو بۆ ژیانكردن لە تەواوی عێراقدا 50 هەزار دۆلارە، عێراق دەیتوانی بەو 500 ملیار دۆلارە، 10 ملیۆن كرێچییەكەی عێراق بكاتە خاوەنى خانوو، بە جۆرێك بەپێی دوایین داتا كە لەلایەن دەستە ئامارییەكانەوە بڵاو كراوەتەوە، ئەوانەی لە كرێی خانوودا دەژین لە عێراق رێژەكەی %25ەو بەو پێیەش 10 ملیۆن و 750 هەزار كرێچی لە عێراق هەن لە كۆی گشتیی 43 ملیۆنی دانیشتووانی عێراق.
پڕۆفایلی تەیف سامی:
تەیف سامی محەمەد شەكرچی، لە ساڵی 1963 لە دایك بووە، لە ساڵی 1985دا بەكالۆریۆسی لە كۆلیژی كارگێڕی و ئابووریی زانكۆی بەغدا بەدەستهێناوە، لە ساڵی 1989دا بڕوانامەی دیبلۆمی لە پەیمانگای عەرەبی بۆ پلاندانان بەدەستهێناوە، لە ماوەی رابردوودا وەك شیكەرەوەی دارایی رۆڵی گێڕاوە و ئێستەیش وەزیری دارایی عێراقە.
تەیف سامی وەك لە چاوپێكەوتنێكی رۆژنامەوانیدا ئاشكرای دەكات، لە ساڵی 1985 كە زانكۆی تەواو كردووە ئارەزووی كاركردنی هەبووە لە بواری دیپلۆماسیدا، لە ساڵی 1985 لەگەڵ بەدەستهێنانی بڕوانامەی بەكالۆریۆس، لە ساڵەكانی دووەمى جەنگی قادسیەی سەدام حوسێن لە وەزارەتی دارایی دادەمەزرێت، وەك خۆی ئاماژەی بۆ دەكات، ئەوكات زۆربەی تیمی وەزارەت ژن بوون، بەهۆی ئەوەی پیاوەكان لەجەنگدا بوون دژی ئێران.
تا رووخانی رژێمی سەدام حوسێن وەك فەرمانبەرێكی ئاسایی لە وەزارەتی دارایی بەردەوام بووە، لە 2003دا و لەگەڵ رووخانی رژێمی سەدام حوسێن، تەیف سامی دەكرێتە بەڕێوەبەری گشتیی بودجە لە وەزارەتی دارایی دەستبەكار بوو تا ساڵی 2019 لە پۆستەكەی مایەوە، دواتر بوو بە بریكاری وەزارەتی دارایی عێراق.