حیسام دەستپیش مامۆستای زانستە سیاسییەكان، لەم چاوپێكەوتنەدا بۆ "وشە" تیشك دەخاتە سەر ئەو بەربەستانەی لەلایەن وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەتایبەتی ئێران بۆ پرسی ریفراندۆم درووست دەكرێن و رای دەگەیەنێت، "ئێران دەزانێ قەوارەیەكی سەربەخۆ لە باشوور مانای هیلالێكی نوقسان یان ناتەواوە كە هەردەم دەتوانێ پچڕانی تێبكەوێ. چونكە ئەو هیلالە گەرووە سەرەكییەكەی لە باشووری كوردستانە".
* چەند رۆژێك دوای بڕیاردان لەسەر بەڕێوەچوونی ریفراندۆم، بەتایبەتی میدیاكانی ئێران بە شێوازی جۆراوجۆر دژایەتیی خۆیان بەرامبەر ئەو بڕیارە دەربڕی، گرنگیی ئەو ریفراندۆمە لەڕووی نێودەوڵەتی و ناوچەیییەوە چییە كە بەو شێوەیە داگیركەرێكی كوردستانی خستووەتە دۆخی شڵەژانەوە؟.
- دژایەتیی ئێران یان سڵكردنەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بابەتێكی ئاسایییە، لەبەرئەوەی ریفراندۆم كە رێگەخۆشكەری راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستانییە، لادانە لە بەها و نۆرمی باو لە ناوچەكەدا، ئەو نۆرمەی زیاتر لە یەك سەدەیە لەم ناوچەیەدا كاری پێ دەكرێ. هەمان بەها كە دابەشبوونی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی بەسەر چەند دەوڵەت-نەتەوە قبووڵ كردووە و لەو نێوەشدا كوردە نەتەوە ژێردەستەكە بووە. ئەوەی بۆ كۆمەڵگەی جیهانی لەوكاتەدا گرنگە بابەتی تەناهییە. واتا كاری بەرایی ئەوان چارەسەركردنی ئەو پرسەیە بەبێ ئاوڕدانەوە لە كێشە بنەڕەتییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە سەرچاوەی سەرەكی ناكۆكی و شەڕن، بۆیە ئەوەی بۆ كۆمەڵگەی جیهانی مەبەستە هێشتنەوەی فۆرمی دەسەڵاتداری یان گەڕانەوەی توانای دەسەڵاتدارییە لەو ناوچەیەدا، لەبەرئەوەی تا ئێستەیش لە دەرەوەی ئەو جۆرە بۆچوونە بیر ناكەنەوە. بەڵام پرسی ریفراندۆمی باشوور دەگەڕێتەوە بۆ ئەو بۆشایییە لە ناوچەكەدا هاتووەتە ئاراوە، كورد چۆن دەتوانێ بیكاتە دەرفەت و ئەجێندای خۆی زاڵ بكات هاوشێوەی ساڵی 2003.
ئەوەی لە عێراق و سووریا دەگوزەرێ، دەتوانێ پێشانی بدات لە كاتێكدا ئاژاوە و تێكچوونی بواری تەناهی لە ئارادا بێت، ئەكتەرە بچووكەكان دەتوانن سیاسەت و خەیاڵەكانی خۆیان بخەنە كار. بە گشتی لە ئاستی نێودەوڵەتیدا حكوومەتی هەرێمی كوردستان دەبێ بزانێ لە كاتی نەبوونی تەناهی دەتوانێ بەدوای ئامانجەكانی خۆیدا بگەڕێ یان جێبەجێیان بكات.
* لەڕووی ناوچەیییەوە لەوانەیە كۆمەڵێك بەرەنگاری لەو پرسەدا بەرچاو بكەوێت بەتایبەت لەلایەن ئێرانەوە، ئایا ئەو بەرەنگارییانە دەتوانن كاریگەریی ئەوتۆیان هەبێت لە وەستاندن و بە ئاكام نەگەیاندنی پرۆسەكە؟
- لە ئاستی ناوچەییدا ئێمە لەگەڵ دوو بەرەدا رووبەڕووین، بەرەیەك دەیەوێ گۆڕانكارییەكان ئاراستە بكات وەك ئێران و توركیا و بەرەیەك كە دەیەوێ گۆڕانكارییەكان كۆنترۆڵ بكات وەك سعوودیە و میسر. واتا دوو بەرەی ناكۆك یان دژبەیەك. هیچ كام لەم بەرانە ناتوانن ئاسۆیەك بۆ ململانێكانی ئەو ناوچە بخەنە روو، بەڵكو ناكۆكییەكان قووڵتر دەكەنەوە، بۆیە سیستەمی تەناهیی ئەو ناوچەیە تێك چووە. كاتێك سیستەمی تەناهیی تێك دەچێت، هێزی ئەكتەرەكان دەگاتە نزمترین ئاستی خۆی و هێزی ئەو ئەكتەرانە زیاد دەكات كە ئەو بۆشایییە دەبینن و دووربینی خۆیان هەیە. بۆیە كورد دەتوانێ ژمارە بێت، لەو رەهەندەوە كە دەیەوێ و چۆن دەبێ لە نێوان ئەو دوو بەرەدا كار بكات. بوون بە بەشێك لە هاوكێشەكان یان بنیاتنانی هاوكێشەی تایبەت بە خۆی. ئێستە هیچ هێزێكی ناوچەیی ناتوانێ بەر بە باشوور و رۆژئاوا بگرێت، چونكە ئاستی ناكۆكییەكان لە هەر بەرەیەكدا ئەوەندە قووڵە توانای ریسك یان گەمەی سفر و سەدیان نییە.
لە بواری جیۆپۆڵەتیكەوە ئێران دەزانێ قەوارەیەكی سەربەخۆ لە باشوور مانای هیلالێكی نوقسان یان ناتەواوە كە هەردەم دەتوانێ پچڕانی تێبكەوێ. چونكە ئەو هیلالە دراوسێ و گەرووە سەرەكییەكەی باشووری كوردستانە، هاوكات یەكگرتن یان لەیەك نزیكبوونەوەی باشوور و رۆژئاوا بابەتێكی ئەستەم و دوور لە چاوەڕوانی نییە، لەو ئەگەرەدا جیۆپۆڵەتیكی بەرژەوەندییەكانی ئێران بەدەستی كوردەوە دەبێ و دەتوانێ گەمەی پێ بكات.
لەلایەكی ترەوە كۆی توانای ئێران لە عێراقەوە سەرچاوە دەگرێ، لە ئەگەری دابڕانی ئەو عێراقە، جیۆپۆڵتیكی شیعە لە ناوەڕۆك دەكەوێ و ئیتر واتایەك بۆ بەستنەوەی كورد بە جیۆپۆڵەتیكی ئێران ئەستەم دەبێ یان روو نادات.
ئێران تا ئەمڕۆ توانیویەتی لایەنی كەم باشووری كوردستان بكاتە ژینگەیەكی بێلایەن لە بواری تەناهیی خۆی و ناوچەكە. لێرەدا باشووری كوردستان هۆكارێكی دژە ئاسایش بۆ ئێران نەبوو، ئەم نەبوونە چەندان هۆی تایبەت بە خۆی هەبوو، یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی ئەوەبوو كە ئاسایشی هەرێم تەنیا بابەتێكی ناوچەی یان لۆكاڵی بوو، بەڵام لە پاش هاتنی داعش ئاسایشی هەرێم فۆرمێكی نێودەوڵەتی و هەرێمی بەخۆیەوە گرت. لەلایەكەوە رۆژئاوا ئاسایشی كوردستانی بەلاوە گرینگ بوو، لەلایەكی ترەوە بەرەی عەرەبستان و ئیسرائیل بایەخیان زۆرە بۆی وەك پێگەیەك بۆ راگرتن یان دیوارێك بەرامبەر بە هاوكێشە سیاسییەكانی ناوچەكە. بۆیە ئێستە كە هەرێم دەیەوێ جیا لە ئاسایش فۆرمی دەسەڵاتداری خۆیشی جیهانی بكات، واتا شەرعییەتی نێودەڵەتی پێ بدات، چوارچێوەی یان كۆی گەمەكە گۆڕانی بەسەردا دێت. هەمان ئەجێندای نێودەوڵەتی و ناوچەی كە باشوور وەك دیوارێكی تەناهیی یان یاسایشی دەبینن، ناچار دەبن كە وەك وڵاتێك پارێزگاری لێ بكەن. لێرەدا كۆماری ئیسلامی كە تەنیا دیواری تەناهیی خۆی و توركیا لە ناوچە بە شەرعی دەزانی و تەنیا ئیسرائیل بە ڕكابەری ئەم ململانێ تەناهییە دەزانێ، دەبێ دراوسێیەك قبووڵ بكات كە دەهێندەی ئێران لە رۆژئاوا، ئیسرائیل و عەرەبستان نزیكترە، بۆیە بەرامبەری گرژ دەبێ و بە مەترسی دەزانێ.
* ئێوە پێتان وایە ریفراندۆم و سەربەخۆیی لەگەڵ حكوومەت و بەڕێوەبردنی كارگێڕی دوو بابەتی لەیەك جودان و ریفراندۆم پێوەستە بە شووناسەوە، چۆن دەكرێ ئەو دوو پرسە لە یەك جیا بكرێتەوە؟
- ئەوەی ئێمە وەك دەوڵەت-نەتەوە دەیبینین و بۆ نزیك بە چوار سەدەیە كاری پێ دەكرێ، دەگەڕێتەوە بۆ قۆناغێك كە دەسەڵاتداری بوو بە هەڵگری ناسنامە، واتا دەسەڵاتەكان هەریەكەیان بە ناوی نەتەوە یان ناسنامەیەكەوە ناوزەد كران. بەخشینی ئەم ناوە بە دەسەڵاتەكان لە خانەی چوارجێوەیەكی سەرزەوینیدا رووی دا كە ئێمە وەك وڵات دەیانناسین، واتا هەر وڵاتێك دەبێتە هەڵگری ناسنامەی تایبەتی خۆی و هاووڵاتییانی هەڵگری ئەو ناسنامە دەبن، بۆ نموونە ئەمەریكی، فڕەنسی، ئێرانی، عێراقی. ئەمە ناسنامەیەكە پێمان دەڵێ كە هاووڵاتییان سەربە كام نەتەوە و كام چوارچێوەی دەسەڵاتدارین و پێمان ناڵێ كە سەربە كام حزب یان كارنامەی سیاسیین. كاتێك هاووڵاتییان دەبنە خاوەن ناسنامەی نەتەوەی و دەوڵەتێك نوێنەرایەتی ئەوان دەكات، ئیتر ئەم دەوڵەت لە قاڵبی تاك، لایان و حزبایەتی دەردەچێ و ناسنامەیەكی فراوان بەرهەم دێنێ كە تاكەكان خۆیان بە هاووڵاتی ئەو ناسنامە دەزانن.
لە لایەكی ترەوە بابەتی حكوومەت هەیە كە لە باشووری كوردستان بەداخەوە بە هەڵە وەرگیراوە، ئەوەیش ئەو بابەتەیە كە لە باشوور حكوومەت و دەوڵەت تێكەڵ كراوە. دەوڵەت پێوەستە بە ناسنامە و قەوارەی نەتەوەیییەكەوە، بەڵام لە حكوومەت باس لەسەر ئەوەیە كێ ئەو دەوڵەتە بەڕێوە دەبات و ئەمە هەڵبژاردن دیاری دەكات كە هەر چوار ساڵ جارێك دێتە كایەوە. بۆ نموونە ئێران دەوڵەتە، بەڵام دەیان حكوومەتی جیاواز ئەو دەوڵەتەیان ئیدارە داوە، یان عێراق تا ئەمڕۆ هەر دەوڵەتێكی یەكگرتووە، دەیان حكوومەتی جیاواز دەستیان بەسەر ئەو دەوڵەتەدا گرتووە و رۆیشتوون یان رووخاون.
بۆیە كاتێك باس لە دەوڵەت دەكرێ، باس لەسەر پرسێكی پێوەست بە ناسنامە و دەسەڵاتداری لە پرۆسەیەكی مێژووییدا دەكەین و كاتێك باس لە حكوومەت دەكەین، باس لەسەر ئەو كارگێڕییە جیاوازانە دەكەین كە بۆ ماوەیەكی كەم یان زۆر كۆنترۆڵی ئەو دەوڵەتە بەدەستەوە دەگرن. بۆ نموونە دەسەڵاتداری باشوور تا ئەمڕۆ حكوومەتە و چەندان كابینەی جیاوازی تێپەڕاندووە و كاری ئەم كابینانە ژیان و گوزەرانی خەڵكە، بەڵام هێشتا دەوڵەت نییە، واتا ناسنامەیەك كە شەرعیەتی جیهانی هەبێ. بەگشتی ئەوەی كورد داوای دەكات دەوڵەتە نەك حكوومەت، بۆیە دەوڵەت پێوەست بەو ویستانەوە نییە كە هەندێك كەس باسی لەسەر دەكەن، كارەبا، ئاو، كار و گوزەران.
* تا ئێستە كاردانەوەی وڵاتانی رۆژئاوا بەرامبەر ئەو بڕیارەی كورد لە باشوور ئاسایی بووە و دژایەتییان نەكردوە، كورد چانسی ئەوەی دەبێت لەلایەن رۆژئاواوە ئەگەر سەربەخۆیی رابگەیەنێت دانی پێدا بنرێت وەك وڵات؟ دیپلۆماسی كورد بەو ئاراستەیەدا چۆن بووە بۆ فەراهەمكردنی ئەو ریفراندۆمە؟
- لە ئاستی رۆژئاوا ئێمە رووبەڕووی دوو جیهانیبینین، جیهانبینییەك كە ترەمپ نوێنەرایەتی دەكات و جیهانبینییەك كە ئەنجێلا مێركڵ بەدواداچوونی بۆ دەكات. واتا تیۆرییەكی جیهانبینییەك كە بەجیهانیبوون ڕەت دەكاتەوە و جیهانبینییەك كە بەجیهانیبوونی قبووڵ دەكات. ئەوەی ڕەتی دەكاتەوە ڕوانینی بەرامبەر بە پرسە جیهانییەكان روانینێكی تەناهی-سەربازییە، ئەوەی بەجیهیانیبوون قبووڵ دەكات روانینی كولتووری سیاسییە. بە گشتی لە بەریەككەوتنی ئەم دوو روانینە، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە گرێدراوی سیستەمی نێودەوڵەتییە، لە ئاژاوەدا نوقم دەبێ و هێشتا فۆرمولێك نییە بۆ چارەسەری، بەڵام ئەم دوو روانینە لە یەك بابەتەدا هاوبەشن، ئەویش بابەتی نەهێشتنی پرسی ئاسایشین. كاتێك ئەمە پرسی سەرەكی هەردوولا بێ، چارەسەكردنیشی دەتوانێ سەرچاوەیەك بێ بۆ بەیەكگەیشتنیان، وەك ئەوەی "ناتۆ" هاتە ناو بازنەی دژایەتیی دەوڵەتی ئیسلامی.
لێرەدا كورد هەم لە بەرەی "ترەمپ" نزیكە و هەمیش لە بەرەی "مێركڵ". لە بەرەی ترامپ چونكە پێگەی جیۆپۆڵتیكی باشوور و رۆژئاوا ئەو توانایە دەداتە ئەمەریكا كە ئارامتر و دڵنیاتر بەرامبەر بە پرسی تەناهی كار بكات یان بەدواداچوونی سیاسەتەكانی خۆی بكات، لە هەمانكاتدا مێركڵ و ئەوروپاش لە رێی باشوورەوە دەتوانن جۆری رووبەڕووبوونەوەی خۆیان لەگەڵ پرسە تەناهییەكان چارەسەر بكەن. ئەم بابەتە تا ئەمڕۆ رووی داوە و دەبینین كە چۆن ئەمەریكا، بەریتانیا و ئەڵمانیا خەریكی رێكخستنی پێشمەرگەی كوردستانن، بەڵام خاڵی لاواز ئەوەیە كە بێجگە لە فڕەنسای سەردەمی " ئۆڵاند" كورد وەك پرسێكی سیاسیش لە هاوكیشەكان لەگەڵیدا مامەڵە نەكراوە. نوقسانی لەم بوارە ناگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە رۆژئاوا یارمەتیدەر نابێ، بەڵكو كەموكورتییەكە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە كورد تەنیا خۆی بە چەكەوە خەریك كردووە و كەمتر ئاوڕی لە پرسە سیاسییەكەی خۆی داوەتەوە.
نابێ لە بیری بكەین كە رۆژئاوا بۆ كورد زۆر گرینگ و بەهێزە، بەڵام بەهێزبوون واتای ئەوە نییە كە دەبێ پێملیان بیت، ئێمە دەبوو زۆر پێش ئێستە هەندێك بەرپرسیارێتیمان بۆ رۆژئاوا بەرامبەر خۆمان دروست كردبایە، واتا خاڵی لاوازی ئەوانمان وەك خاڵی لاواز ببینیایە، بەو مانایە كە كاتێك رۆژئاوا پێویستی بە ئێمەیە و ناتوانێ بەسەرماندا باز بدات، دەبێ بەرپرسیارییەتی بۆ دروست بكەین.