چەند كارێكی ستالین دژی كورد

جۆزیف ستالین (1878-1953) لە جۆرجیا لە دایك بووە، لە تەمەنی لاوێتیدا وەك شاعیر و گۆرانیبێژ دەركەوتووە، هەرچەندە لە سەرەتاوە پلەی شەشی ئاسایی ئەندامێتی هەبووە لە حزب، بەڵام دواتر توانیویەتی بگاتە ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی حزبی شیوعی ڕووسیا. پاشان كەسی دووەمی حزبەكە دوای لینین، تا ساڵانی (1922-1953) پۆستی سكرتێری یەكەمی حزبی شیوعی سۆڤێتی وەرگرت و بكوژ و ببڕ حۆی بوو.

ستالین دیكتاتۆرێكی بێوێنەی لێ دروست بوو، هەرچەندە لینین پێش مردنی و كاتی نەخۆشییەكەی هەستی بە مەترسیی ستالین كرد و ئاماژەی دا، لە كەسی یەكەمی حزبەكەی دوور بخرێتەوە، بەڵام ڕاسپاردەكەی لە بەر باری ناجێگیری تەندروستی و بەهێزی هەژموونی ستالینەوە، پشتگوێ خرا. ئیتر دوای مردنی لینین، وەك كەسی یەكەمی سكرتێری حزب كەوتە پاكتاوكردنی ئەندامانی كۆمیتەی سەركردایەتی و ناوەندی حزبەكەی. 

ئەوەی مەترسی بۆ سەری هەبووبێت یا كەسایەتییەكی ناودار بووبێت، ستالین كوشتوونی یا گرتوونی یا لە حزب دووری خستووەتەوە، تەنانەت ترۆتسكی بە پلانێك لە دەرەوەی ڕووسیا كوشت. بەرپرسی لە سێدارەدانی نزیكەی هەشت هەزار ئەندامی حزبەكەی و كوشتنی 20 ملیۆن كەسە لە شەڕی جیهانی دووەمدا. 

لەو دەسەڵاتە تاكڕەوەدا، كوردیش بەر زەبروزەنگی ستالین كەوت و تا ئێستەیش كوردەكانی ڕووسیا بە گشتی باجی كارەكانی ستالین دەدەنەوە. 

لێرەدا دەتوانین ئاماژە بەچەند كارێكی ستالین دژی كورد بدەین: 

یەكەم- ڕووخانی كۆماری كوردستانی سوور، لە دوای شۆڕشی ئۆكتۆبەر، لینین ئاماژەیەكی دا كە نەتەوە و كەمینەكان مافی چارەی خۆنووسینیان بدرێتێ لە چوارچێوەی یەكێتی سۆڤێیەتدا، ساڵانێكی دواتر دوای پەلوپۆهاویشتنی سنووری شۆڕشی ئۆكتۆبەر و دامەزراندنی دەوڵەت، لەسەر بنەمای بیرۆكەكەی لینین، لە ساڵەكانی كۆتایی ژیانی لینیندا كۆماری كورستانی سوور لە ناوچەی قەوقاز دروست بوو، هەرچەندە ژمارەی دانیشتووانی كۆمارەكە نەدەگەیشتە 60 هەزار كەس، بەڵام بەڕێژە زیاتر لە 97%ی دانیشتوانەكەی كورد بوون و شاری لاچین كرایە پایتەخت، ڕادیۆ و ڕۆژنامە و نووسینی كوردی لە دایك بوو.

دوای مردنی لینین لە ساڵی 1924دا، ستالین هاتە سەر حوكم، دوای سەپاندنی پایەی حوكمی دیكتاتۆرییانەی خۆی، یەكەم كۆماری كوردی لەناو برد، لەكاتێكدا تەمەنی كۆمارەكە شەش ساڵی تێپەڕاندبوو، بە یەكەم كۆماری كوردیش لە مێژوودا دێتە ژمار. 

ئەگەر كۆمارەكە بمایە، كێشەی كوردی قەوقاز و ڕووسیا دۆخێكی تری بە خۆیەوە دەبینی، وەك پێنجەم پارچەی نیشتمانی كورد دەمایەوە. بەڵام بە لەناوبردنی ، هەموو خەون و هیوای كوردەكانی قەوقاز لەناو برا و ناوی كوردستانی قەوقاز لە مێژوودا سڕایەوە. 

دووەم- كۆماری مهاباد كە قازی محەمەد سەرۆك كۆماری بوو، دوای پشت تێكردنی ڕووسیا، لەلایەن ئێرانەوە داگیر كرایەوە، قازی محەمەد لە سێدارە درا، هەرچەندە لە باربردنی كۆمارەكە یارییەكی سیاسی بوو، بەڵام لە سەردەمێكدا یەكێتی سۆڤیەت پشتی لە كۆمارەكە كرد، ستالین كەسی یەكەم و بڕیاردەری حزبەكەی و وڵاتیش بوو، دەسەڵاتی رەهای هەبوو لە بڕیارداندا، دواتر دەركەوت نەخشەی لە ناوبردنی كۆمارەكە ڕێككەوتنێكی هاوبەشی ستالین و كاربەدەستانی ئەو سەردەمەی ئێران بوو. 

سێیەم- پەرتەوازەكردن و لەناوبردنی كوردەكانی قەوقاز، بیرۆكەی مانەوەی كوردەكانی قەوقاز لە چوارچێوەی كورستانی سووردا بیرۆكەی لینین بوو، بەڵام پێنج ساڵی مانەوەی تەمەنی كۆمارەكە، كەوتە سەردەمی ستالینی دوای لینینەوە (1924-1929)، كە ستالین لە ترۆپكی دەسەڵاتدا خۆی جێگیر كرد، چاوی بڕییە لەناوبردنی كۆمارەكە و تەفروتوناكردنی كوردەكان. 

ئەو چەند ساڵەیش كە چاوی لە لەناوبردنی كۆمارەكە پۆشی، گەمە سیاسییەكە لە بەرژەوەندی ستالین بوو. چونكە سەرۆك كۆمارەكە ئازەری بوو، ڕۆژ بەڕۆژ ڕێژەی كورد لەناو چوارچێوەی كۆمارەكەدا كەم دەبووەوە و ئازەر و ئەرمەن دەچوونە سنووری كۆمارەكە، كوردەكانی سنووری كۆمارەكەیشی بە نەخوێندەواری و دابینكردنی بژێوی ژیانەوە، سەرقاڵ كردبوو. تا لە ساڵی 1929ی زایندا كۆمارەكەی ڕووخا و كەوتە توانەوە و لەناوبردن و ڕاگوێزان و پەرشوبڵاوپێكردنی كوردەكان. 

ڕاگواستنی كوردانی قەوفاز زۆرتر بۆ نێوان ساڵانی (1937 تا 1944) دەگەڕێتەوە كە بە ساڵانی ڕاگواستنی زۆرەملێی كوردانی قەوقاز ناسراوە. لە سەرەتاوە لە ساڵی 1937دا زۆربەی كوردەكانی ئەرمینیای لە ڕاگواستنی زۆرەملێدا گواستەوە بۆ ناوچە جۆراوجۆرەكانی كۆماری كازاخستان، لە كاتێكدا هێشتا كۆماری كوردستانی سوور مابوو، زۆر لە كوردەكان پلە و ڕۆڵی كاریگەریان لەناو سوپای سووری ڕووسی دژی نازییەكان هەبوو.

بۆ نموونە (عەزیز زەید بەدرخان عالیف) یەكێك بوو لەو سەرۆك خێزانانەی خۆی لە بەرەكانی جەنگ بوو دژی نازییەكان، لە ساڵی 1944دا خێزانەكەیان لە قەوقازەوە گواستەوە بۆ ناوەڕاستی بەشی ئاسیای سۆڤییەت، كوردەكانی قەوقاز بەزۆری بۆ كۆمارەكانی كازاخستان، قەرقیرستان، توركمانستان، ئۆزبەكستان، شوێنە دوورەكانی ئەمسەر و ئەوسەری ڕووسیای رووبەر فراوانەوە گوێزرانەوە. 

چوارەم- داخستنی ڕادیۆی كوردی یەریڤان، بەشێك لە سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن كە ساڵی 1955 دوای مردنی ستالین، بە ساڵی دەستپێكرنی ڕادیۆی یەریڤان دادەنرێ، ڕاستییەكەی ئەو ساڵە ساڵی دەستپێكردنەوەی خولی دووەمی ڕادیۆكەیە، بە پەخشی زۆرتر لە هەفتەیەكدا لەو ساڵەوە تا ئێستە، ڕادیۆكە بەردەوامی هەیە بە پەخشی زیاترەوە، بەڵام ساڵانی دەستپێكردنی یەكەم خولی ڕادیۆكە (1930) لەلایەن "جاسمی جەلیل" و چەند كوردێكەوە بەڕێوە دەبرا، تا ساڵی 1937 درێژەی هەبووە، پاشان لە هەوڵە بەردەوامەكانی ستالین بۆ سەركوتكردنی كورد، ڕادیۆكە دادەخا و تا دوای مردنی ستالین بەشی كوردی ڕادیۆكە ناكرێتەوە. 

پێشتریش لەگەڵ لەناوبردنی كۆماری كوردستانی سووردا، ڕۆژنامە و ڕادیۆی كوردی زمانحاڵی كۆمارەكەی داخست. 

پێنجەم- دوورخستنەوەی عەەبی شەمۆ، عەرەبی شەمۆ دامەزرێنەری ڕۆژنامەی ڕێیا تازە و یەكێك لە دامەزرێنەرانی ئەلفوبێی لاتینی كوردییە، لە كوردە یەكەمەكانی بنووسی ڕۆمانە، لە كەسایەتییە دیارەكانی كوردی ئەرمەنستانە. كە ستالین حوكمی گرتە دەست و دوای پاكتاوكردنی دەوروپشتی خۆی، چاوی بڕییە لەناوبردن و دوورخستنەوەی كەسایەتییە كوردە دیارەكانی ناو كۆمارەكان، یەكێك لەوانە كە زیانی زۆری پێ گەیشت لەلایەن ستالینەوە، عەرەبی شەمۆ بوو كە لە خوێندنی دكتۆراكەی دووری خستەوە، ڕادیۆی یەریڤان كە عەرەبی شەمۆ هاوكاری دەكرد، داخست. بڕیاری دوورخستنەوەی عەرەبی شەمۆی دا بۆ سێبیریا، زیاتر لە 20 ساڵ لەوێ دەستبەسەری كرد، تا ستالین لە ژیاندا مایەوە، نەیتوانی بگەڕێتەوە یەریڤان، دوای مردنی ستالین، ئازاد كرا.