رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ئاستی جیهانیدا، بە شەڕ و ئاڵۆزی و ناسەقامگیری سیاسی بەناوبانگە، ئەمەیش بووە بە پێناسە و بەشێک لە تایبەتمەندی هاوکێشەکانی. لەم ساڵانەی دواییشدا بە تایبەت لە چەند مانگ و هەفتەی رابردوودا، خزاوەتە لێواری شەڕێکی ماڵوێرانکەر و گەورەی هەرێمیشەوە. گریمانەی ئەوە دەکرێت جەمسەرە ناکۆکەکانی ئەم ناوچەیە کە درێژکراوەی هاوپەیمانییە جیهانییەکانن، تووشی پێکهەڵپژانێکی گەورە و بێوێنە ببن. سەرەتاکانی ئەم گریمانانە دەرکەوتوون، بە تایبەت جاران ئێران و ئیسرائیل وەک دوو جەمسەری گەورەی هێز، شەڕی ناڕاستەوخۆی یەکیان دەکرد، کەچی ئێستە بە ئاشکرا سەنگەریان لە یەک گرتووە و جارێ شەڕێکی راستەوخۆی کۆنتڕۆڵکراو دەکەن.
بێ زیادەڕۆییکردن لە وەسفکردنی ئەم هەلومەرجەدا، دەپرسین بۆ بارودۆخەکە گەیشتووەتە ئەم ئاستە؟ لە بەر رۆشنایی ئەم ئاڵۆزییانە داهاتووی ناوچەکە بەرەو کوێ هەنگاو دەنێ؟
رووخانی دیواری بەغدا
بێ گەڕانەوە بۆ سەرەداوی سەرەکی ئەم پرسیارە، لەوانەیە نەتوانین وڵامێکی رێک و دروستی ئەم دۆخە بدەینەوە. لە ڕاستیدا ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پاش رەنگڕێژکردنی لە سەردەمی سایکس-پیکۆ و پەیمانی لۆزانەوە لە ڕووی جیۆپۆلەتیکی و جیۆستراتیجییەوە گۆڕانکاریی ئەوتۆی دراماتیکی بەسەردا نەهاتبوو. راستە ناوچەکە پڕبوو لە ئاڵۆزی و ناکۆکی، بەڵام لە نێوان جەمسەرە جیاوازەکاندا هاوسەنگی هێز هەبوو. واتە شەڕ و ئاڵۆزی جاران نەیتوانیبوو نەخشەی هێز و هاوسەنگی بگۆرێت.
ئەم دۆخە تا ساڵی 2003 بەردەوام بوو، لەو ساڵەدا ئەمەریکا بە زانراو یا نەزانراو، تابلۆی گشتی ناوچەکەی گۆڕی، ئەویش لە ڕێی هەڵتەکاندنی سەدام حسێن سەرۆکی دیکتاتۆری ئەوکاتی عێراقەوە. سەدام هەر لە هەشتاکانەوە و بەتایبەت لە کاتی شەڕی عێراق-ئێران، بە بەردەوام بانگەشەی ئەوەی دەکرد كە وڵاتەکەی و بەغدای پایتەخت، دەروازی رۆژهەڵاتی، جیهانی عەرەبن، ئەگەر ئەوان بدۆڕێن و بکەون، ئەو دەروازەیە دەکەوێت و خێرا ئێران پەل دەهاوێت و جیهانی عەرەب یەک لە دوای یەک وەک پوولی دۆمینە دەخاتە ژێر رکێڤی خۆیەوە.
زۆر کەس بڕوایان وابوو ئەمە بانگەشەیەکی بێ ناوەڕۆکی پڕ لە زیادەڕۆییە و مەحاڵە ئەو دۆخە روو بدات، بەڵام دواجار ئەم بانگەشەیە راست دەرچوو، دیواری بەغدا رووخا و ناوچەکە نوقمی گۆڕانکاری تازە بوو. ئێران بە خێرایی عێراق و لبنانی کۆنتڕۆڵ کرد و لە ململانێکانی ناوچەکەدا باڵادەست بوو. لەو بڕوایەدام چۆن لە ئەورووپا، رووخانی دیواری بەرلین بوو بە سەرەتای گۆڕانکاری لە نەوەدەکانی سەدەی رابردوودا، دەکرێت ئەم چەمکە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش ببرێتە کار.
بەهاری عەرەبی
قۆناغی دووەمی گۆڕانکارییەکان، لە بەهاری عەرەبیدا روویاندا و تاران توانی ئەم هەلەیش بقۆزێتەوە و پەرە بە پەلهاویشتنە جیۆپۆڵەتیکییەکانی بدات. لەم وێستگەیەدا ئەوان لە یەمەن و سوریادا باڵادەست بوون. بە چەند قۆناغێکیش زۆربەی هێزە کوردییەکانیان هێناوەتە بەرەكەی خۆیانەوە. ئێستە کە سەیری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی 2024 دەکەی، نایناسیتەوە و هەر هیچ نەبێت لەوەی 2003 ناچێت.
جاران لە نێوان جەمسەرە سەرەکییەکاندا هاوسەنگییەک بەدی دەکرا، بەڵام ئێستە بە ئاشکرا تاران بەهێزترە و رۆژانە لە ناوچەکەدا زیاتر پەرە بەم رەوتە دەدا، ئەمەیش بە مانای ئەوەیە لایەنەکانی تر لاواز بوون و رۆژ لە دوای رۆژ تواناکانیان لە کەمی دەدات.
پێوەندی ئاسایش و هێز
لە تیۆرییەکانی پێوەندی نێودەوڵەتیدا سەبارەت بەم بابەتە، تێڕوانینەکان جیاوازن. بۆ نموونە، ریاڵیستەکان کە قوتابخانەکەیان لەم رۆژانەدا زۆر قسە و باسیان بۆ ئێمە هەیە و دەتوانین سوودیان لێوەرگرین، بەسەر دوو روانگەی سەرەکیدا دابەش دەبن:
ریاڵیستە هێرشبەرەکان (Offensive realism) لەو بڕوایەدان وڵاتان تا هێزیان زیاتر بێت ئاسایش و سەقامگیری و مانەوەیان مسۆگەرترە. واتە پێوەندییەکی راستەوخۆ لە نێوان هێزی زیاتر و ئاسایشدا هەیە. ئەوان داوا دەکەن وڵاتە گەورەکان تا دەتوانن دەبێت پەرە بە بەهێزبوونیان بدەن و بەدوای هەژموونسەپاندنەوە بن لە ناوچەکەی خۆیاندا.
بە پێچەوانەی ئەمان، ریاڵیستە بەرگریکارەکان (Defensive orealism) پێداگری لەسەر ئەوە دەکەن كە هێزی زیاتر هەمیشە بە مانای ئاسایش و سەقامگیری زیاتر نییە. ئەگەر هێز لە ئاستێک بترازێت، دەتوانێت ببێت بە هۆکاری ناسەقامگیری و شەڕ و سەری خاوەنەکەی بخوات. لەبەرئەوەی گەورەبوون و بەهێزبوونی وڵاتێک، دەبێت بە لاوازی و گۆشەگیری وڵات یان وڵاتانی تر، ئەوەیە وڵاتانی دۆڕاو ئیدی دۆخەکە قبووڵ ناکەن. واتە تا ئاستێک بەهێزبوونی رکابەر یان دوژمنەکەیان قبووڵ دەکەن، دوابەدوای ئەوە بەرانبەری دەوەستنەوە و لەڕێی هەڵمەتی تاکلایەنە یان دروستکردنی هاوپەیمانییەوە، هێزە فراوانخوازەكە لە قاڵب دەدەن.
بەگشتی بەرگریکارەکان ئەو ئارگیۆمێنتە پێش دەخەن کە پێوەندی ئاسایش و هێز هەمیشە راستەوخۆ نییە، جارجار پێچەوانەیە و دەوڵەتەكان دەبێت ئاگایان لەم دۆخە ببێت.
چەندان نموونەی مێژوویی هەن راستی روانگەی بەرگریکارەکان زیاتر دەسەلمینن، وەك سوپای فرەنسای سەردەمی ناپلیۆن و 200 ساڵ لەمەوپێش، خەریک بوو هەموو ئەورووپا داگیر بکات، بەڵام لە شەڕی داگیرکردنی رووسیادا شکا و هەر ئەمە بوو بە سەرەتایەک بۆ یەکگرتنی هێزەكانی دژی ناپلیۆن و لە ساڵی 1815دا لە شەڕی واترلودا هاوپەیمانێتییەکی ئەورووپی چوون بە گژ ناپلیۆندا و هاوسەنگییان بۆ ئەورووپا گەڕاندەوە و نەیانهێشت تاکە هێزێکی هەژموونخواز کێشوەرەكە بۆ خۆی قۆڕخ بکات.
بەرەو ململانێی زیاتر
بە لە بەرچاوگرتنی ئەو راستییانەی لە 20 ساڵی رابردوودا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست روویانداوە و بە پشتبەستن بە چوارچێوەیەکی تیۆری، ناوچەکە ئیتر بووە گۆڕەپانی بەریەکەوتنی دوو جەمسەری هێز. لەلایەک تاران هەیە بە تەمایە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا وەک هێزێکی هەژمووندار دەربکەوێت، ئەمەیش بە مانای ئەوەی وڵاتانیتر لاواز دەبن و مەترسی دەکەوێتە سەر بوون و مانەوەیان.
لە بەرانبەریشدا چەند وڵاتێک هەن لەوانە ئیسرائیل و سعوودیە، خۆیان بە دۆڕاوی 20 ساڵی رابردوو دەزانن و بەو باوەڕە گەیشتوون ئەگەر پارێزگاری لە دۆخی خۆیان نەکەن، لە ساڵانی داهاتوودا دەبێت لە ناوخۆی وڵاتەکانیان شەڕی مان و نەمان بکەن.
لە وەها هەلومەرجێکدا جیگیربوونی ئاشتی و سەقامگیری زۆر دوورە، بە پێچەوانەوە ئاماژەکان ئەوە دەردەخەن كە ئێمە بە خێراییەکی زۆر بەرەو شەڕ و بەریەککەوتنی قورستر دەچین لە نێوان دوو جەمسەری هەژموونخواز و هاوسەنگخوازەودا. ئەگەری ئەوەیش هەیە هاوسەنگخوازەکان رۆژ لە دوای رۆژ لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتییەکدا کۆ ببنەوە و چاوەڕێی کاتی گونجاو بکەن بۆ هەڵگیرساندنی شەڕە گەورەکە.