دەستوورناسی
سادەترین ناساندنی زمان، هۆكارێكە بۆ تێگەیشتن و گەیاندنی پەیام و لێكگەیشتنی نێوان مرۆڤەكان، سەرەڕای ئەوەی كە زمان هاوتەریب بە رەگەز و نەتەوە، دیاردەیەكی خواڕسكه و بنەڕەت لە بوونیدا فرەیی و جۆراوجۆری كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی وێنا دەكات.
هەرچەندە لە میانەی ماف و ئازادییەكان لە زۆربەی رێكخستنە دەستوورییەكانی دەوڵەتان، ئاماژە بە زمانی دایك دەكرێت بۆ فێربوون و پارێزگاری لێكردنی، جگە لەوەی گەیشتووەتە ئاستی مافێكی ددانپێنراو لەسەر ئاستی بەڵگەنامە نێودەوڵەتییەكان. بەڵام لە ددانپێدانانی دەستووری و یاسایی و جێباسی رێكخستنێكی دەستووری بۆ ناساندنی زمانی فەرمی دەوڵەت و دامەزراوە فەرمییەكان و نووسینەوەی رێسا یاساییەكان، پێویست دەكات زمانێكی دیاریكراو یان زیاتر لە دەوڵەتدا بناسرێت، جگە لە مافی پارێزگاریكردن لە زمانی دایك بۆ تەواوی هاووڵاتییان.
ئەم بابەتە لە دەوڵەتانێك زیاتر زەق دەبێتەوە كە فرەزمان بن و لەگەڵ ئەوەشدا كێشەی پیادەكردن و ناساندن و بەكارهێنانیان لە گۆڕێدا بێت، بەتایبەتی لەو دەوڵەتانەی كە ناكۆكییە ناوخۆییەكان بەجۆرێك قووڵ بووبێتەوە كە جێی یەكلاكردنەوەی بابەتەكە، رێی رێكخستنی دەستووری یان یاسایەكی تایبەت بەو بابەتەی بۆ گیرابێتەبەر.
لە ساتی دروستبوونی عێراقەوە تا ئەم ساتەوەختە، هاوتەریب بە كێشەی نەتەوەیی و ململانێی خاك لە عێراقدا، كێشەی زمان یەكێك بووە لە خاڵی ناكۆكی و كێشمەكێشی سیاسی لە چوارچێوەی گەیشتن بە تەواوی مافه زەوتكراوەكانی گەلی كورد لە عێراقدا.
بۆیە دەبینین لە كۆی هەشت رێكخستنی دەستووری لە عێراق، لە شەشیاندا واتە جگە لە هەردوو دەستووری 1958 و 1963، ویستوویەتی بابەتی زمانی فەرمی بكاتە بابەتێكی دەستووری و بەدیاریكراوی ئاماژەی پێ بكات، لە میانەی ئەو شەش دەستوورەشدا تەنیا زمانی عەرەبی بە زمانی فەرمی ناسێنراوە، لە دەستوورەكانی 1925، 1964، 1968، بەڵام لە دەستووری 1970دا هەنگاوێك بەرەوپێشچوونی پێوە دەبینرێت و زمانی كوردی بە زمانی فەرمی دەناسێنێت، بەڵام لەپاڵ زمانی عەرەبی ئەویش تەنیا لە ناوچە كوردییەكاندا.
خاڵی وەرچەرخانی دەستووری بۆ ناساندنی زمانی كوردی لە دەستووردا، لە هەردوو رێكخستنی دەستووری 2004، 2005دا بینرا، بەشێوەیەك كە ناوەڕۆكەكەی بەم شێوەیەیە:
یەكەم: زمانی عەرەبی و زمانی كوردی دوو زمانی فەرمین لە عێراقدا.
دووەم: چوارچێوەی زاراوەی زمانی فەرمی و چۆنیەتیی جێبەجێكردنی حوكمەكانی ئەم مادەیە، بە یاسا دیاری دەكرێت كە ئەمانە دەگرێتەوە :
ا ـ دەركردنی رۆژنامەی فەرمی بە هەردوو زمان.
ب - قسەكردن و ئاراستەكردن و دەربڕین لە بوارە فەرمییەكان، وەك ئەنجوومەنی نوێنەران و ئەنجوومەنی وەزیران و دادگاكان و كۆنگرە فەرمییەكان بە هەریەكێك لە هەردوو زمان .
ج - ددانپێدانان بە بەڵگەنامە فەرمییەكان و نووسراوەكان و دەركردنی بەڵگەنامە فەرمییەكان بە هەردوو زمان.
د - كردنەوەی قوتابخانە بە هەردوو زمان، بەپێی رێكارییە پەروەردەییەكان.
هـ - هەر بوارێكی تر كە پرەنسیپی یەكسانی بیخوازێت، وەك دراوە نەختینییەكان، پاسپۆرت، و پوول .
دامەزراوەكانی فیدراڵی و دامەزراوە فەرمییەكان لە هەرێمی كوردستان، هەردوو زمان بەكار دێنن.
سێیەم : دامەزراوەكانی فیدراڵی و دامەزراوە فەرمییەكان لە هەرێمی كوردستان، هەردوو زمان بەكار دێنن.
چوارەم : زمانی توركمانی و زمانی سریانی، دوو زمانی فەرمیترن لەو یەكە كارگێڕییانەی كە زۆرینەی دانیشتووانی تێدا پێكدێنن.
پێنجەم : هەموو هەرێمێك یان پارێزگایەك بۆی هەیە هەر زمانێكی تری خۆجێی بكاتە زمانی فەرمی، ئەگەر زۆرینەی دانیشتووانەكەی لە راپرسییەكی گشتیدا بڕیار بدەن.
ئەوەی جێی مەبەستە، پێویست دەكات یاسادانەری دەستووری هەرێمی كوردستان، بە ئاراستەی جێگیركردنی ناوەڕۆكی ئەو مادە دەستوورییە هەنگاو بنێت و دەسەڵاتی یاسادانان (پەرلەمانی كوردستان) پابەند بكات بە وردەكارییەوە، پیادەكردنی ئەو مافە دەستوورییە لە هەرێمی كوردستان بەرجەستە بكات.
لەرووی كردەییەوە ئەوەی جێی تێڕامانە، لە جێی ئەوەی ئاراستەی گازەندەی جێبەجێ نەكردنی رێسا دەستوورییەكانی پێوەندار بە پیادەكردنی ئەو مافە دەستوورییە، روو لە دەسەڵاتە فیدراڵییەكان بووایە، بە پێچەوانەوە پەكخستن و پیادەكردن و كەمتەرخەمی لەم بوارەدا، دامەزراوە و لایەنە فەرمییەكانی هەرێمی كوردستان و نوێنەرانی هەرێم، لە دەسەڵاتی فیدراڵی پشكی شێریان بەركەوتووە كە نەدەكرا وابووایە.
بەشێك لەو پێشێلكاری و لادانە لە جێبەجێكردنی حوكمە دەستوورییە بە نموونە دەهێنمەوە:
1. ئەو دەستوورەی كە زمانی كوردی وەك زمانی فەرمی ناساندووە، دەستوورەكە خۆی بە زمانی كوردی هاوشانی دەقە عەرەبییەكە، بە رێكارە یاسایی و دەستوورییەكان تێنەپەڕیوە، جگە لەوە بە جۆرێك وەرگێڕانی بۆ كراوە بۆ زمانی كوردی، كە داڕشتن و مانا ویستراو و دروستەكەی لە زۆر شوێندا تێدا خاڵی بووەتەوە.
2. تا ئێستە هیچ یاسا و پێڕەو و رێنوێنییەكی فیدراڵی لە وەقایعی عێراقی بە زمانی كوردی بڵاو ناكرێتەوە، جگە لە ناونیشانی پەرەی یەكەمی رۆژنامەكە نەبێت، ئەویش كە چەندان هەڵەی زمانەوانی تێدایە، تەنانەت لە یاسای زمانە فەرمییەكان لە عێراق ژمارە (7)ی ساڵی 2014، لە مادەی (3، 4) هاتووە، زمانی كوردی و عەرەبی زمانی فەرمین و دەبێ یاساكان بە هەردوو زمان بڵاو بكرێنەوە، كەچی خودی یاساكە بە كوردی بڵاو نەكراوەتەوە!
3. تا ئەم ساتەوەختەش جگە لە هەندێ وشە نەبێت لە بۆنە و كاتی دیاریكراودا لەلایەن نوێنەرانی كورد لە دەسەڵاتی فیدراڵی، ئاخاوتن و نووسراوی فەرمی كوردی لە ئەنجوومەنی نوێنەران و ئەنجوومەنی وەزیران بەدی ناكرێت.
4. لە دادگای باڵای فیدراڵی كە بڕیارەكانی رەهەندی دەستوورییان هەیە و هەندێك جار بە تەواوكاری رێكخستنی دەستووری هەژمار دەكرێن، بەتایبەت لە راڤەی دەستووریدا، تەواوی بڕیارەكانی بۆ زمانی ئینگلیزی وەردەگێڕێت، بەڵام بۆ كوردی نا، لە كاتێكدا كە باڵاترین دامەزراوەی پارێزەری دەستوورە!
5. لە هەرێمی كوردستانیشدا ئەگەر بڕوانیتە زۆر لە بەڵگەنامە فەرمییەكان، تا ئێستە هەمان كڵێشەی بەڵگەنامە یاساییەكانی سەردەمی رژێمی پێشووی پێش 2003، وشەی كوردیی تێدا بەدی ناكەیت!
6. بڕیارەكانی بەرزترین دادگای هەرێم و زۆر لە دامەزراوە دادوەرییەكانی تر، تا ئێستە بە عەرەبی دەردەچن.
7. لەسەر ئاستی پەروەردە و خوێندنی باڵا، چەند ساڵێكە هەژماركردنی نمرەی زمانی كوردی بۆ دوا قۆناغی خوێندنی پەروەردە و رووكردنە خوێندنی باڵا، بژاردەیەكە راوەستاوە لەسەر ویستی قوتابی (إختیاری)، بە مانای زمانی فەرمی وڵات و هەرێمەكەت هێندەی زمانی دووەم و نافەرمی دەستووری جێبایەخ نییە و دەكرێت وەلا بنرێت!.