دەستوورناسی..
جگە لە سێ دەسەڵاتە گشتییە باوەكەی كە لە رێكخستنی دەستووریدا، پێگه و تایبەتكاری و پێوەندیی نێوانیان تۆمار دەكرێت، بابەتگەلێك هەن بە‌دەرن لەم چوارچێوەیە و بە حوكمی پێویستی و هەستیارییان یان دووركەوتنەوە لە هەژموونی یەكێك لەو دەسەڵاتانە، تێیاندا ئەگەری خراپ بەكارهێنانیان لە بەرژەوەندیی یەكێك لەو دەسەڵاتانە.
یاسادانەری دەستووریی هاوچەرخ بە ئاراستەیەك هەنگاوی ناوە، چەند دەستەیەكی سەربەخۆ بۆ چەند بوارێكی دیاریكراوی هەستیار و تایبەتمەند دەكات كە راستەوخۆ وابەستەی هیچ یەكێك لەو دەسەڵاتە گشتییانەی (یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری) نەبن، جۆرێك لە سەربەخۆیی دارایی و كارگێڕییان پێ ببەخشرێت.
گرنگترین ئەو بوارانەی بە دەستە سەربەخۆكان هاتوونەتە سپاردن، بریتیین له، دۆسیەكانی پێوەندیدار بە (هەڵبژاردنە گشتییەكان، چاودێری مافی مرۆڤ، چاودێری دارایی، چاودێری دیاردەكانی گەندەڵی). ئەگەر هۆكاری گرتنەبەری پێكهێنانی ئەم دەستە سەربەخۆیانە پوخت بكەینەوه، بە بەلەبەرچاوگرتنی دەوڵەتانێك كە پێشینەی ئەم ئەزموونەیان هەیە، خۆیان دەبیننەوە لە:
ئەم راستییە لە دەستووری باشووری ئەفریقا 1996 بە روونی دیار دەكەوێت
یەكەم/ پێوەندیی پێكهێنانی دەستە سەربەخۆكان بە پتەوكردن و سازكردنی ژینگەیەكی لەبار، بۆ پیادەكردنی سیستمی دیموكراتی و گرەنتی فەراهەمكردنی بنەماكانی دیموكراتی لە رێی دامەزراوەی سەربەخۆی نەبەستراو بە دەسەڵاتی جێبەجێكردن. ئەم راستییە لە دەستووری باشووری ئەفریقا 1996 بە روونی دیار دەكەوێت، كاتێك تەواوی ئەو دەستە سەربەخۆیانە لەژێر ناونیشانی (دامەزراوەكانی دەوڵەت بۆ پاڵپشتیكردنی دیموكراتی دەستووری) كۆ كردووەتەوە.
دووەم/ دەوڵەتانێك كە كۆتایان هێنابێت بە ناكۆكی چەكداری و ململانێی ناوخۆیی كە ناسراون بە (دەوڵەتانی پاش ناكۆكی)، بەمەبەستی دووركەوتنەوە لە كاریگەربوونی لێكەوتەكانی ناكۆكی بەسەر هەندێك تایبەتكاری هەستیاردا، وەك هەڵبژاردن و پاراستنی مافی مرۆڤ و كەمینەكان، پەنایان بۆ پێكهێنانی ئەم جۆرە دەستانە بردووە. ئەم هۆكارەش بارودۆخی وڵاتانێكی وێنا كردووە لە دەستوورەكانی بۆسنەهەرسكۆڤینیا 2005، دەستووری راگوزەری كۆماری سوودان 2005، دەستووری ئەفغانستان 2004.
سێیەم/ فراوانبوونی كار و تایبەتكاری و ئەركەكانی سەر ئەستۆی دامەزراوە جۆراوجۆرەكانی دەوڵەت، بەتایبەتی دەسەڵاتی جێبەجێكردن، بە جۆرێك پێویست دەكات هەندێك لە تایبەتكارییە هەستیارەكان كە پێویستیان بە جۆرێك لە چاودێریی تایبەت هەیە، تا گرەنتی دروستی گەیشتن بە ئامانجی ویستراوی لێ بكەوێتەوە. هەروەها وەك وەڵامدانەوەیەك بۆ دۆخێكی ناجێگیر و ناسەقامگیر لە بوارێكی دیاریكراودا وەك رەوشی مافی مرۆڤ.
چوارەم/ هەوڵدان بۆ گرەنتی فەراهەمبوونی بێلایەنی بەڕێوەبردنی هەندێك لە دامەزراوەی تایبەت كە تایبەتكارییان، جێی ناكۆكی و بەریەككەوتنی بەردەوامی نێوان هەردوو دەسەڵاتی جێبەجێكردن و یاسادانانە، بەتایبەتی لە میانەی پیادەكردنی تایبەتكاری دەسەڵاتی یاسادانان لە چاودێریكردنی دەسەڵاتی جێبەجێكردندا.
پێنجەم/ سروشتی چەند تایبەتكارییەك و دامەزراوەیەك، وادەخوازێت سەربەخۆ بێت و ملكەچی پەیكەربەندی و پاشكۆیەتی لەڕووی كارگێڕی و داراییەوە، وەك بەشێك لە رێكخستنی پێكهاتەی هیچ یەكێك لە دەسەڵاتەكان نەبێت، بە تایبەتی دەسەڵاتی جێبەجێكردن.
بە نموونە، ئەو دامەزراوە و دەزگایانەی كاریان چاودێریی رەوشی پابەندبوونە بە رێزگرتن و پاراستنی مافی مرۆڤ، كە دەسەڵاتی جێبەجێكردن جێ باسی چاودێرییان دەبێت. ئەوكات لۆجیك نییە كە لە ژێر ركێفی هەمان دەسەڵاتدا، پیادەی تایبەتكارییەكانی بكات بەتایبەتی چاودێریكردن لەلایەن دامەزراوە پاشكۆكان كە لە پەیكەربەندی كارگێڕییەوە، بەشێك بێت لە دەسەڵاتی ناوبراو، لەبەرئەوە ئەگەر هەیە لە جێی چاودێرییەكی راستەقینە، ببێتە میكانیزمێكی بەكارهێنراو و دووركەوتنەوە لە فەراهەمكردنی ئامانجی ویستراو.
زۆرترین دۆسیەی ئەم دامەزراوانە پێوەستن بە دەسەڵاتی جێبەجێكردن
بەهەمانشێوە، دامەزراوە تایبەتمەندەكان بە رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی دارایی و كارگێڕی وەك دەستەكانی (دەستپاكی و چاودێریی دارایی)، زۆرترین دۆسیەی ئەم دامەزراوانە پێوەستن بە دەسەڵاتی جێبەجێكردن، لەبەرئەوەی دارایی و داهات و بەڕێوەبردن و خەرجكردنی لە ئەستۆی دامەزراوە و كەسانی هەڵسووڕێنەری دامەزراوە جێبەجێكارییەكانن.
دەرئەنجام: پێویست دەكات یاسادانەری دەستووریی هەرێمی كوردستان، ئەم بابەتە بەهەند وەربگرێت و هاوشانی دەستووری فیدراڵی، بڕیاری دامەزراندن و پێكهێنانی چەند دامەزراوەیەكی سەربەخۆ بدات، لە رێكخستنی دەستووری چاوەڕوانكراودا، بە جۆرێك ئەو لێكدانەوە نەرێنییانە بڕەوێننەوە كە لە دەستووری فیدراڵیدا بەدی كراوە و بووە بە بەشێك لە داوای دەستووری له بەردەم دادگای باڵای فیدراڵیدا. پێوەستبوون و وابەستەبوون و مەودای سەربەخۆییان لەڕووی كارگێڕیی و داراییەوە، روون و ئاشكرا بێت و دوور بێت لە هەڵگرتنی زیاتر لە ماناو مەغزایەكی شاراوە.