عادل قادری
ئەگەرچی دەستنیشانكردنی تایبەتمەندییەكانی ئەدەبی واقیعخواز(realism) بەشێوەیەكی رێژەیی دەپێورێت، بەڵام لە دواجاردا هەر دەگەین بەو ئەنجامە كە ئەدەب شێوازێكی دیار و كەویكراوی نییە و لە خانەی پێناسەیەكی دیاریكراودا جێگیر نابێت. بەداخەوە وا باو بووە كاتێك باس لە ئەدەبی واقیعخواز دەكەین، ئیتر باقی رەوت و رێبازەكانی تری ئەدەب پێوەندییان لەگەڵ واقیع دابڕیوە و واقیع بە گرینگ نازانن. بۆیە دەشێت بڵێم بەپێچەوانەی ئەم روانینە هەموو رەوت و رێباز و تێڕوانینە ئەدەبییەكان لە پێوەندی لەگەڵ واقیع(reality) دا مانا و شوێنیان دەستنیشان دەكرێت، واتە هەموو تێڕوانین و رەوتەكان لە سۆنگەی رامان و راڤەیان بۆ واقیع پێك هات و فۆرمی خۆیان دەستنیشان دەكەن، ئەو واقیعەی ستاندال لە رەش و سووردا دەیگێڕێتەوە بەر لە هەر شت راڤە و هەڵوەستەیەكە بۆ واقیعی سەردەم و رووداو و شۆڕش و ئاكارەكانی قۆناغەكانی ناو ئەو سەردەمە.
یان گوستاو فلووبێر لە رۆمانی "مادام بوواری"دا كە بەسەرهاتی ژنێك بەناوی "ئیما" دەگێڕێتەوە رەوتی رووداوەكان و شوێن و داونەریت و.. هەموو لە بەستێنێكی واقیعیدا روو دەدەن. بەڵام دواتر و لە كۆتای رۆمانەكەدا كاتێك دەزانین ئیما بواری بەهۆی شكستەكانی لە هاوسەرگیرییە یەك لەدوای یەكەكانی خۆكوژی دەكات، تێدەگەین وێنای فلووبێر بۆ كارئەكتەرێكی وەك بواری وێنایەك بووە لەسەر خوێندنەوە و هەڵوەستەیەكی دیاریكراو لە واقیع.2
یان كۆمەڵە چیرۆكی "پێكەنینی گەدا"ی حەسەنی قزڵجی كە هەموو حیكایەت و بەشێك لەو خان و میر و كرێكار و.. شتەی باسی دەكات زیندوو و واقیعی بوون، بەڵام شێوەی تێگەیشتن لە واقیع و ئاستی كاركردنی هەر زمانێك فۆرم و شێوازێك لە واقیع دەردەكەوێ، ئەمە سەرەڕای ئەوەی واقیع لە فڕەنسا و لای فلووبێر شتێكە و لە كوردستان و لای قزڵجی شتێكی تر، با ئاست و رووی كارەكانی هەردووكیشیان بەتەواوەتی لێك جیاواز بن، بەڵام هەر كامە و بەپێی ئینتزاع و فامێك لە رووداو و راستییەكان لە بەستێنی ئەدەبی واقیعخوازدا دەركەوتوون. واتە بەگشتی واقیع ئەو رووبەر و شتانەیە كە راڤە و تەئویلی زۆر هەڵدەگرن و ئەوەی ئێمە بەناوی ئەدەبی واقیعخواز دەیناسین فام و وێنا (imagination)یەكە لە واقیع.
ئەمە ئێمە دەگەیەنێت بەو راستییە كە واقیع بابەت و فەرمانێكی رێژەیییە. لە راستیدا سیحراویترین شت واقیع خۆیەتی. ئەوەی ئێمە لەناو واقیعدا دەبین و دەژین و دەمرین، واقیعی لە جەوهەرە حەقیقییەكەی دەرهێناوە و كردوویەتی بە دیاردەیەكی ناو واقیع خۆی نەك حەقیقەتی واقیع. كاتێك دەمانەوێ باسی شتێكی ناو دنیای واقیع بكەین، لە راستیدا باسی واقیع دەكەین بەپێی فام و تێگەی خۆمان تا ئەو شوێنەی لێمانەوە دیارە و لێی تێدەگەین و ناسیومانە، بۆ نموونە كاتێك باڵندەیەك دەبینین هێواش هێواش خەریكە لە بەردەمماندا گیان دەدات، چەندە لەو باڵندەیە تێدەگەین؟ چەند دەتوانین بۆ ساتێكیش باڵندە بین؟ بەو پێیە ئێمە ناتوانین باڵندە بین و مرۆڤین كەواتە بە میكانیزمێكی بنەمایی و جەوهەریی مرۆڤانە بەناوی زمان تەنیا باس و رەوایەتی ئەو گیانەڵایەی باڵندە دەكەین، ئەمەش هەمان كێشەی "من ئەویتر نیم و ئەویتر من نییە"یە كە لە فۆرمێكی شوناس تەوەردا رەوایەتی لێ كراوە و دەشكرێت"، كەواتە ئێمە لە واقیع رادەمێنین و شی دەكەینەوە، نە دەتوانین واقیع خۆی بین و نە دەشتوانین گوزارشت لە هەموو رەهەند و لایەنە دیار و نادیارەكانی واقیع بكەین، چونكە ئێمە لەناو واقیعین و بەشێكین لە واقیع و لە ئاوێنەی وانوێنراوەكانی واقیعدا دەژین.
لێرەدایە رەسەنایەتی جەوهەری ئەدەب دەردەكەوێت و بەڕووی رووبەرێك لە ناكۆتادا دەڕوانێت و لەناو پانتایییەكی نادیاردا دەگێڕێتەوە. ئەگەر میشیل بوتۆر3 گوتەنی گێڕانەوە(recite) شێواز و فۆرمێك بێت لە ژیان، ئەوا زمان لە جەوهەردا تایبەتمەندییەكی رەوای هەیە، بەم تێڕوانینە ئایا دەتوانین لە بابەتێك بەناوی واقیع قسە بكەین؟ دەتوانین بچینە قووڵایی شتەكانی ناو واقیع و بیانگێڕینەوە؟ ئایا شیعر و چیرۆك تا چەند دەتوانن رووبەڕووی ئەو پانتایییە سامناكە ببنەوە؟ ئێمە تەنیا ئامێرێك لە رووبەری نووسیندا بەدەستمانەوەیە زمان و سیحر و گەمە و ئەفسانە و ئەفسوونەكانێتی. ئەگەر ئەو روانینەی لاكان لاپەسند بێت لامان كە ناوشیار بنەمایەكی زمانیی هەیە و زمانیش بنەوایەكی میتافۆڕیك و خوازەیی، ئەوا ئەو تاقەئامێرەی بەدەستمانە بۆ رەوایەت (زمان) بنەمایەكی دژەواقیع یان واقیعبێز و ناواقیعیی هەیە.
واتە زمان خۆی لەناو واقیعێكی گەورەترە بە ناوی هەبوون و ئێمە تەنیا دەتوانین لەناو ئەم زمانە خانەیەكی بچووك یان گەورەی وجوودی پێك بنێین. بەگشتی واقیع پێناسەی زۆرە و تێڕوانینی باوی فەلسەفی ئەوەیە كە واقیعگەلمان هەیە نەك واقیعێكی تاقانە و دیار. لەم رووەوە هەر باڵێكی زانست بۆ خۆی كۆمەڵێك بنەما و رەگەزی داناوە كە واقیعی پێ پێناسە بكات و لە راستیشدا ئەمەی لە تێڕوانینە ئیپیستمۆلۆجییەكەیدا وەك گریمانە داناوە و دەشێت وەك گریمانەیەكی ناوشیاری ئەمەی خەمڵاندبێ كە ئەم گریمانەیە ئەوەندە راڤەی واقیعە، هیچ كات واقیع و جەوهەری واقیع خۆی نییە و لە بنەمادا شتێك بەناوی جەوهەری واقیع هەر بوونی نییە.
ئەوەیە لە باسكردنی جیهانی واقیع و دنیای ناواقیعدا لەناو تۆپۆس و رووبەرێكی زمانیدا گیر دەخۆین و ئینتزاع (تیۆری و هزر) و گێڕانەوە (چیرۆك و...) دێتە كایەوە، ئا لێرەدایە بەشێوەی گشتی چائۆس(chaos) و بشێوی شێوە دەگرێت و تیۆری چائۆس هەر لە نێوان دوو تاشەبەردی واقیع و ناواقیعدا چەكەرەی كردووە. ئەو دەڵێ هەر بیرۆكەیەك كاتێك بیرت لێ كردەوە پێوەندی لەگەڵ واقیعدا چییە و چۆن دەچێتە بواری واقیع و كردار، ئەوكات بەهەموو كامڵبوونی هەوڵەكانیشمانەوە دەركەوتە و سیمایەك لە چائۆس بەدی دێت.
تیۆری چائۆس یان بشێوی بەر لەوەی ئاماژە بێت بۆ فەزایەكی شێواو و ئاشوفتە، ئاماژەیە بۆ رەهەند و لایەنی بیكر و كەشف نەكراو لە دنیادا. داكۆكییە لە كراوەیی و بزۆزییەك كە لە دنیادا هەیە، ئەم حاڵەتە لە فۆرمی دوو چەمكی ئەدەبی-فەلسەفی ئیمكان(possibility) و گێڕانەوە(recite) دا دەردەكەون و لەناو زماندا خۆیان مانیفێست دەكەن و لێرەدا گێڕانەوە و رەوایەت یەكێكە لە كاركردنە جەوهەریی و بنەڕەتییەكانی زمان كە هەر لە دەقە ئاینییە كۆنەكانەوە بگرە تا دەقە زانستییەكان و هەموو رووبەرەكانی ئەدەب لە خۆ دەگرێت.
گێڕانەوەی كارەسات بە شێوازی شێركۆیی
بێگومان شمشێر ئەجووڵێ و دێتە پێشێ/ گوناهە بەستەزمانەكان پۆلە باڵندەی وەریو بوون/ پۆلە هەوری رەنگ پەڕیو بوون خۆیان خزاندە باوەشی شمشێرەوە و بوون بە ترسێكی رواوی باخچەی بەهەشت/ بوون بە كەنیزەكی شەو و بوون بە غیلمانی یاوەران/ كوژانەوە دەستی پێ كرد/... ئاوا بوون بوو، توانەوە بوو، دابڕان بوو/ "ئەوەی بیستتان: ئەوە دەنگی جەستەی من بوو، ئەوە زریكەی مەمكم بوو، قیژەی بەژن و گەردنم بوو، ئەوە هاواری مەرگم بوو لە هەڕەتی داڕماندا/.. ئەوەی بیستتان: دەنگدانەوەی خوێنی عوزر و دواچەخماخەی كچێنیم بوو/ من كچە چاوسەوزێكی میدیاییم، ناوم ناهیدە...1
شێركۆ بێكەس، ئافات، ئاوابوون و بوومەلەرزە، ساڵی چاپ2007
فۆرمی گێڕانەوەیی هەر كام لە شێوازەكانی گێڕانەوە تایبەتمەندی خۆی هەیە، بۆ نموونە گێڕانەوەی شیعریی لەگەڵ گێڕانەوەی چیرۆكی جیاوازە، ئەگەرچی خاوەنی تایبەتمەندی هاوبەشیش بن، بەڵام لە قۆناغێكدا ئەو هاوبەشێتییە بە پاڵپشتی داهێنانی ئەدەبی تێك دەئاڵێن و فۆرمێكی تری تازەی گێڕانەوە لە دایك دەبێت، بۆ نموونە هەر ئەم هاوبەشێتییە وای كردووە شێوازێكی لێكدراو و تێكەڵ لە گێڕانەوەی چیرۆكیی و شیعریی بەناوی رۆمانە-شیعر لەسەر دەستی شێركۆ بێكەس لە دایك بێت وەك لەو بەشە كورتەی "ئافات" بینیمان و نموونەم لێ هێناوەتەوە.
هۆی سەرهەڵدانی وەها ژانرێك رەوایییەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە نە شیعر و نە رۆمان (چیرۆك) توانست و هێزی گێڕانەوەی ئەو بابەتەیان نییە كە دنیای شێركۆی پێ گەمارۆ دراوە. بۆیە شێركۆ هەوڵ دەدات بە تێكەڵكردنیان و كەڵك وەرگرتن لە توانستی گێڕانەوەیی هەردوو ژانر رووبەڕووی كارەساتێكی مێژوویی ببێتەوە. مێژوویەك كە واقیعیبوونی لەلایەن ئیمپراتۆریی دنیای لم و خەونی سامناكی خەلیفە ئیسلامییەكان لە خوێندا دەگەوزێت. ئەوان كە هاتن "بێشەیەك شمشێر دەجووڵێ و دێتە پێشێ... لێشاوی پێكەنینی لم، قاقای دەف و قاقای رم و قاقای تەپڵ... لێشاوی دوورگەی نەفرین، لە هەڕەتی خوێن جمانی شیر و شمشێری لەشكردا... بوو بە ئاهەنگی خەلیفە و جەژنی فەتحی كافرستان... كوژانەوە دەستی پێكرد... من كچە چاو سەوزێكی میدیاییم... ناوم ناهیدە.... شەرابی گاتاكان لە ناوەكەم دەچۆڕێتەوە...."
وەك دەبینین زمانەكە زمانێكی شیعرییە و گێڕانەوە و كارئەكتەر و رووداوەكان چیرۆكییە. شیعر كە هەموو وزەی زمانیی و رەوایی خۆی لە خوازە و مەجازدا خڕ دەكاتەوە، یەكێك لەو ژانرە رەوایییانە بووە كە بۆ گێڕانەوەی كارەسات و خوێنڕشتن و رووداوە ناواقیعی و سیحراوییەكانی پانتایی مێژوو و واقیع بەردەوام وەك ژانرێكی گونجاو و پڕ وزە كەڵكی لێ وەرگیراوە، بەڵام لانیكەم لای شێركۆ شیعر بەتەنیا ناتوانێت رووبەڕووی مێژوویەك لە نەمان و مەرگ و خوێن و ئەتككردن بێتەوە، بۆیە لەگەڵ رۆمان لێكی داوە و تێكەڵی كردووە بەڵكو بە فیگۆر و شكڵە جیاواز و تازەكانی گێڕانەوە كارەسات بگێڕێتەوە.