تێڕامانێك لە ئاستەنگەكانی زمانی كوردی

بەشێك لەو كێشە و پاشاگەردانییەی كە هەنووكە بینی زمانی كوردیی گرتووە، لە نەبوونی پلانێكی زمانی(Language planning)  گشتگیر و بەهێزدا خۆی دەبینێتەوە. بەهۆی دنیاگیریی و شۆڕشە زانستییە یەك لە دوای یەكەكان كە هەر رۆژ لە دنیای رۆژئاوادا روو دەدەن، پێویستییە زمانییەكانی ئەم دنیایە بەسەر زمان و كۆمەڵگەكانی تردا دەسەپێت، چونكە وەك دۆخێكی مێژوویی و زانستی، هەنووكە ئەو زمان و شارستانییە زاڵ و پێشكەوتووە و دیاردەكانی لە دنیادا دەبەشێنەوە، ئەگەرچی خۆیشی نەیەوێت، لە رووی زانستییەوە هەر زاراوەیەك توانست و پوتانسییەلی ئەوەی هەیە ببێت بە زمان و هەر زمانێكیش دەتوانێت بگاتە پلەیەكی شایستە و تەواو، بۆ ئەوەی ئەزموونی "بوون" و زانست تاقی بكاتەوە. ئەوەی زاراوەیەك دێنێتە ئاستی زمان، مێژووی كاركردن و ئەزموونكردن و رووبەڕووبوونەوەیەتی لەگەڵ دنیا و دیاردە مۆدێڕەكان، بە دەستهاتنی ئەم ئامانجانە بەشێوەی گشتی گرێ دراوە بە تێڕامان و هەڵوێستە لەسەر چەند شت. 

یەكەم پرس و بابەتی پێوەست بە زمان، زەمانە كە تێیدا زمان دەتوانێت واڵا بێت و ریشە بگرێت و لە رووە جۆراوجۆرە زانستی و فەلسەفی و كولتوورییەكەدا گەشە بكات. واتە زمان لسەر شانی زەمان "بوون"ی دەخەمڵێت. نموونەی مێژووییش بۆ ئەم بابەتە زۆرن، بۆ نموونە زمانێكی وەك فارسی كە هەنووكە تا ئاستێك سەركەوتووانە توانیویەتی رووبەڕووی دنیا و دەقەكانی دنیای مۆدێرن ببێتەوە و هێشتاش هەر (بە تەواوی هەڵەكانیەوە) هەوڵی خۆی دەدات. 

ئەم زمانە سەدەگەلێك لەمەوپێش زمانێك بوو كە كەسێكی وەك ئەبو ڕەیحانی بیروونی، زانستمەندی ناوداری سەدەی چوارەمی كۆچی لەبارەیەوە گوتوویەتی: "كاتێك بابەتێكی زانستی بكەوێتە ناو زمانم (فارسی ئەو سەردەمە) ئەوەندە لام سەیرە، وەك ئەوەیە وشتر لە سەربان ببینم یان زەڕافە لە ژێری كورتاندا ببینم." یان لە زمانی ئەڵمانیدا كەسێكی وەك مارتین لۆتەر قەشەیەكی نوێخواز و وەرگێڕی ئینجیل بۆ سەر زمانی ئەڵمانی، بەهۆی كارەكانیەوە و چاپكردنی زۆریانەوە، كۆڵەكە و بنەمایەكی جێگیر و قورسی لە سەدەی شازدەیەم بۆ زمانی ئەڵمانی دروست كرد. لە رێی وەرگێڕانە ناودارەكەی لەسەر ئینجیل، ناوەندێتی و چەقێتی و قودسییەتی لە زمانی لاتین و یۆنانی هێنایە ناو زمانی ئەڵمانی و وەرگێڕانەكەی تا سەردەمی مردنی 400 جار لە چاپ دراوە.

زمانی كوردیش ئەگەرچی هێشتاش تایبەتمەندیی كۆمەڵگە و زمانێكی "ناشاری" و كشتوكاڵی بە زەقی تێدایە، بەڵام خاوەن مێژوویەكە و لەوەش زیاتر خاوەن چەندان زاراوە و بنزاراوەیە، كە ئەوەندەی توانست و ئەگەرە بۆ چالاككردن و بزۆزیی زمان، ئەوەندە مەترسی و هەڕەشە نییە. ئەمە سەرەڕای ئەوەیە كە ئەم زمانە لە هەر كام لە قۆناغەكانی پێشكەوتنیدا لە رێی كۆڕ و بنكە و ئەنجوومەنە ئەدەبییەكان و لایەنە خۆماڵی و بیانییەكانی حوكمڕان و... گەشە و پێشكەوتنی بەرچاوی بە خۆوە بینیوە. هەر لە بەستێنی زەماندا و بەهۆی دەكاركردن و كەشفی توانستەكانی زمانی كوردییەوە، مانای وشە و دەستەواژەكان ئەمڕۆیی بوونەتەوە، وەك نموونە: وشەی هێڵ كە لە پێكهات و ژیانێكی كشتوكاڵییانە و گوندیدا، مانای "خەتی جووتی" داوە.

 ئەمڕۆ پاش دروستبوونی كولتووری شارییانە و لە دایكبوونی دەقی شارییانە، واتای نوێ و پێشكەوتووی گرتووەتە خۆی و كاركرد و مانای جیای وەك "هێڵی ئاسن"، هێڵ (هەر چەشنە خەتێك) و... وەرگرتووە. یان وشەی "فەرمی" تا چەند ساڵ لەمەوپێش لە هەندێك گوندی دەوروبەری هەولێر بەكار دەبرا، بەڵام بە هۆی گەشەی میدیایی و رۆژنامەنووسی و پێكهاتی نوێی كولتوورییەوە، هاتووەتە ناو مژارەكان و واتای خۆی وەرگرتووە و زیندوو كراوەتەوە.

كولتوور و زمان و پێكهاتە مرۆییەكان، هیچ كات بە بێ ئایدۆلۆجی نەژیاون، بەڵام لە پاڵ ئەوەشدا بیرمەندان و ویل دۆرانت گوتەنی ژیرەپیاوان(Old wise man)ێك لە دنیای كۆندا هەبوون كە لە كاتی درووستبوونی توندڕەویی و بنبەست لە فامی ئایدۆلۆجیكدا، بە تێگە و ئاوەزی جودا و كەمتر ئایدۆلۆجییانەوە، باڵانس و هاوسەنگیان دەگەڕاندەوە بۆ كۆمەڵگەكەیان. ئایدۆلۆجی تا ئێرە و بەم واتایە و بۆ كۆمەڵگە پێشنەكەوتووە سەرەتاییەكان، فرە جێی رەخنە نییە، بەڵام كاتێك ئایدۆلۆجی ببێتە خاوەن سیستمێك بۆ خەبات و سەپاندنی مانیفێست و دنیای واتایی خۆی بەسەر كۆمەڵگە و پێكهات و زمانی ناو ئەم پێكهاتە، ئەوكات كارەساتێك دێتە ئاراوە. واتە هەموو كاركردە زمانییەكان قاڵبدار و تەلبەند دەكرێن لە پێناو یەك سیستم لە پێناسەكردن و فامكردندا. 

كۆمەڵگەی كوردی ئەگەرچی پێش سەرهەڵدانی ئایدۆلۆجییە نەتەوەخوازی و ئیسلامییەكان، خۆی خاوەنی قەوارە و فۆرمێك لە ئایدۆلۆجی بووە، بەڵام لە سەدەی بیستەمدا و بەهۆی ماهییەتی ئەم ئایدۆلۆجییانە هەموو كۆمەڵگە كەوتە ژێر كاریگەرییەوە، زمانیش لە سەرووی هەمووان، چەند نموونەیەك دێنمەوە. ئایدۆلۆجی ئیسلام بە هۆی ماهییەتی قودسییەتخوازانەیەوە، دەستەبەندییەكی روون و تۆكمەی بۆ وشە و كاركردەكانی ناو زمان هەیە، واتە لە روانگەی ئەم ئایدۆلۆجییەوە شتەكان دوو حاڵەتیان هەیە: 1- ئاسمانین و پیرۆز  2-زەوینین و ناپاك.

لە رۆمانی "تەمی سەر خەرەند"ی شێرزاد حەسەندا، پاڵەوانی چیرۆك پاش چەندان ساڵ كە لە وڵاتێكی رۆژئاوایی ژیاوە و دێتەوە بۆ كوردستان، سواری ئۆتۆمبێلێك دەبێت و دەگەڕێتەوە بۆ گوندەكەی: تا لە خەرەندەكە نزیكتر دەبووین من غەمگینتر دەبووم... سەیرە، لە پەنجەرەی سەیارەكەوە بە هەردوو بەری جادەكەدا دەمڕوانی، دەیەها ئەسپی مردووم بینی كە لێرە و لەوێ سەگەل تێیان ورووكابوون... لە هەموو ژیانمدا بەو ژمارە زۆرە ئەسپی مردووم نەبینیبوو... لە هیچ فیلمێكدا... لەهیچ رۆمانێكدا... لە هیچ شوێن و وڵاتێك... دڵتەنگ و نیگەران لە شۆفێرەكەم پرسی: كاكی شۆفێر ئەو هەموو ئەسپانە بەچی مردوون؟ كابرای شۆفێر وەك ئەوەی پرسیارەكەی منی بەلاوە سەیر بێ، تۆزێك راما... دواجار بە تەوەسەوە گوتی: ئەسپ نامرێ مامۆستا...ئەسپ "دەتۆپێ"...

لەم كاركردە زمانییەی ئەم دوو كارەكتەرەدا واتە شۆفێر و مامۆستا (پاڵەوانی چیرۆك)، جیاوازییەكی بنەڕەتی بەدی دەكرێت، شۆفێر لای روونە كە ئەسپ دەتۆپێت، واتە كردەی تۆپین تەنیا بۆ ئاژەڵ و گیانلەبەرە غەیرەمرۆییەكان بۆی مانا كراوەتەوە، مردن تایبەتە بە ئەشرەفی مەخلووقات و وشەیەكی پیرۆزە! و نابێت بۆ شتێك جگە لە مرۆڤ بەكار ببرێت، هەر ئەوەشە كە لە هەمبەر مامۆستا بە "تەوەسەوە" وەڵام دەداتەوە. ئەم دوو كاركردە زمانییە بۆ دوو وشەی "تۆپین" و "مردن" كە هەردووكیان لە بنەمادا بۆ گیاندانی بوونەوەرێكی زیندوو دەكار دەكرێت، لە دوو سەرچاوەی ئایدۆلۆجی و كولتوورییەوە دێنە زار. مامۆستایەك بە رۆحییەتی كولتوورێكی كراوە و رۆژئاوایی و شۆفێرێك بە باوەڕێكی نەریتی ئاینی. راستە بە واتایەك هەردووك ئایدۆلۆجیان، بەڵام كامەیان توانستی تێڕامان و كراوەیی لە خۆی دا هێشتووەتەوە؟.

ئەم نموونەیەی تەمی سەر خەرەند لە كۆمەڵگەی ئێمە، تەنیا لایەنی كاركردی زمان لە روانگەی ئایدۆلۆجیای ئاینی دەخاتە روو، ئایدۆلۆجیای غەیرەئاینی كۆمەڵگەی كوردیش (واتە سیستمی فیۆداڵی و خانخانێتی كە قۆناغێك لە قۆناغەكانی كۆمەڵگەی كوردی بووە) سەپێندراویی و فشاری تایبەتی خۆی هەیە بۆ سەر زمان و وشە، ئەگەر بمەوێت بێمە سەر نموونەیەكی سادە كە لەمدواییانەش لە ناو كۆمەڵگەدا و لە رووبەڕووبوونەوەی ژن و پیاو لەگەڵ یەكتردا دەیبینینەوە، كاركردی وشەی پیاو و ژن وەك نموونە دێنمەوە. لە نەریتی باوی زمانی كوردیدا وشەی "پیاو" هەڵگری جوامێری و شانازی و توانست و...ـە و "ژن" هەڵگری واتای شەرەف و دەلالەتی جوانی و ناسكی و...، بۆیە كاتێك پیاوێكی نەریتی و رەنگە نانەریتیش ژنێك دەبینێت كە كردارێك دەكات سەربە رەگەزی ژنانە نییە، دەڵێ ئەو ئیشەت پیاوانەیە... و لەملاشەوە كاتێك پیاوێك ئیشێكی سووك و ناحەز بكات، پێی دەڵێن ئەم ئیشەت ژنانەیە... ئەم ئایدۆلۆجی زەدەبوونەی زمان كە تەنیا لە قەوارەی كولتووردا نەوەستاوەتەوە، هەنووكە بووەتە كارەساتێك و بینی زمانی كوردی گرتووە. لە گوتار و پێكهاتی سیاسیشدا بە خەستی بەرهەم هاتووە.

بۆ نموونە دەلالەتەكانی شۆڕش ئەوەندە سیاسی و بەرهەستن، ئەوەندە فەلسەفی و دەرهەست (ئینتزاعی) نییە. كاتێك ئێمە دەڵێین شۆڕشی كۆپەرنیكی بە راستی چەندە لایەن و رەگەزی زانستییانەی كارەكەی كۆپەرنیك لە وشەی "شۆڕش"دا دەبینینەوە؟ لێرەدایە وەرگێڕانی دەقە زانستی و فەلسەفییەكان دەكەونە بەردەم دوو حاڵەتەوە، یان دەبێ هەندێك جەبری زمانی ئەم دۆخە ئایدۆلۆجیزەدە قبووڵ بكەن، یان دەبێت واتای نوێ یان وشەی نوێ لە هەمبەر چەمك و دەستەواژەكانی زمانانی تر دابنێن. بۆ نموونە وشەی هەڵبژاردن ئەوەندە دەلالەتێكی حزبی و سیاسی هەیە، ئەوەندە لایەنی كردارییانە و فەلسەفی نییە. كاتێك ئێمە دەڵێین لە نێوان بوون و نەبووندا یەكەمیان هەڵدەبژێرین. یان دەڵێین پرسی جەبر و ئیختیار دەگەڕێتەوە بۆ هەڵبژاردن (انتخاب)ەكانی ئێمەوە. تووشی ئەو كاركرد و دەلالەتسازییەی سیاسەت دەبینەوە.

بۆیە دەشێت لە باتی دەكاركردنی هەڵبژاردن بۆ چەمكێكی فەلسەفی وەك "اختیار" باشترە وشەی "بژاردن" دەكار بكرێت كە دڵەڕاوكێ و كەڵكەڵەیەكی زۆرتری بۆ تێڕامان و ئەكتێكی فەلسەفی تێدا هەست پێ دەكرێت. یان دیسان وەك نموونە وشەی "زۆرەملێ" نابێت بۆ "جباریت" بە كار ببرێت، سەرەڕای ئەوەی كە وشەی زۆرەملێ زۆرتر دەلالەتێكی بەرهەست و كۆنكرێتی هەیە، فرەیش پێوەندی بە جباریتەوە نییە كە چەمكێكی ناوی كەلامی ئیسلامی و مەسیحییە، لەبەرئەوە هاوتای "زۆرەوانی" یان هاوتاگەلی تری كەشف نەكراو و دەكارنەكراوی تریش دەبێ تاقی بكرێنەوە.

دنیای مۆدێرن دنیای شۆڕشە یەك لە دوای یەكەكان بوو و "هەنووكە"ی دنیای مۆدێرنیش (كە هێشتا لە نێوان بیرمەندان و فەیلەسووفاندا مشتومڕێكی زۆر هەیە لەسەر ئەمەی كە ئایا "هەنووكە"ش دنیای مۆدێرنە یان دنیایەكی ترە بە ناوی پۆست مۆدێرن، ترانس مۆدێرن و...) هەر ئەم شۆڕشانە بەردەوامە، بۆیە وشەسازی و زاراوەسازی و هاوتاسازی لە بواری زانستە جۆراوجۆرەكان، فەلسەفە، دەروونشیكاری، ماتماتیك و... یەكێكە لە پێویستییە زمانییەكانی دنیای مۆدێرنی ئێستە. ئەگەرچی لەناو زمانی كوردیدا (تا ئاستێك) لە بواری ئەدەب و تا ئاستێكی كەمتر لە بواری فەلسەفە ئیش كراوە، بەڵام ئەم ئیش و كاركردانەش خۆی سەرەڕای هەموو دەسكەوتە بەنرخەكانی، هێشتا لە قەیران و پاشاگەردانیدایە و هۆكارەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ زۆر هۆكار كە من لێرەدا ئاماژە بە دوو هۆكاریان دەكەم:

بەداخەوە هێشتا بابەتی وەرگێڕانی دەقە تیۆریكەكان، لە زمانی سەرچاوەوە بۆ زمانی كوردی بەشێوەی بەردەوام دەستی پێ نەكردووە. زۆر روونە وەرگێڕانی دەقی تیۆریك، بەتایبەت لە بواری زانستە مرۆڤییەكان، وەك هزر و فەلسەفە و دەروونناسی و... دەتوانێ توانستی زمانیی(language competence)  زمانی كوردی كە تا ئاستێك شاراوە و ناكارایە، كارا بكات، هەرچەندە ئیشی باش كراوە، بەڵام دەبێت وەك پڕۆژەیەكی بەردەوام و لە قەوارەی پلانێكی زمانیدا بكرێت. 

راستە كە ئێمە چەند فەرهەنگی وشەی بڕواپێكراومان هەیە، بەڵام ئەم فەرهەنگانە زۆرتر وشەنامەن تا فەرهەنگی وشە، هەڵبەت مەبەستی سەرەكیی نووسەران و دڵسۆزانی كورد زۆرتر ئەوە بووە كە بە شێوەیەك وشە كوردییەكان كۆ بكەنەوە و بیپارێزن. ئەگەر نا فەرهەنگنووسین بەشێوەی زانستی و ئەمڕۆیی، تایبەتمەندی خۆی هەیە كە دەبێ فەرهەنگنووس رەچاویان بكات. ئەم تایبەتمەندییانە بریتین لە:

دەنگنووسی وشە، شێوەی نووسینی وشە، رەگەزناسی وشە، ئاماژە بە چۆنیەتیی بەكارهێنانی وشە لە دەقە شیعری و پەخشانی و فۆلكلۆرییەكاندا، تایبەتمەندیی رێزمانی وشە لە هونەر و ئەدەب و زانستە جۆراوجۆرەكاندا، جیاكردنەوەی وشەی سەرەكی و وشەی لاوەكی.  ئەم ئەركانە و زۆر ئەركی تر (كە لێرەدا جێی باسی نابێتەوە) دەكەوێتە سەرشانی پێكهات و دەسەڵاتێك لە ژێر ناوی ناوەندێكی بەهێزی زمانی بۆ وشەسازی و هاوتادانانی چەمك و زاراوە و دەستەواژە، كە دەشێت لە زۆر نووسەر و وەرگێڕ و ماتماتیكزان و شاعیر و رۆماننووس و ئەندازیار و هتد پێكبێت، كە بە پلانێكی ئاسۆداری زمانییەوە زمانی كوردی دەگەیەنێتە ئاستێكی باڵا لە گەشە و كاركرد و پێشكەوتن.

ئەكادیمی ئێران ساڵی 2005ی زاینی، ٤٥ لیژنەی تایبەت بۆ وشەسازی دامەزراندووە كە لە ئەنجام دا شەش هەزار و 370 وشەی نوێ لە زانستە جۆراوجۆرەكاندا هاوتایان بۆ دانراوە. یان پڕۆژەی دانان و نووسینەوەی زانستنامەی "ئیرانیكا" بە سەرپەرشتی دوكتۆر ئیحسان یاری شاتر لەگەڵ چەند كەسی تر، لە ساڵی ١٩٧٨ لە كەنەدا دەستی پێ كردووە، تەنانەت بێ ئەوەی دەوڵەتی ئێران یارمەتییان بدات، كەچی بە هەوڵ و تێكۆشانی زۆر و داخوازی ماڵی لە خەڵك، ئێستە هەزار و 60 دكتۆر و لێكۆڵەر لەوێ خەریكی كارن و ١٣ بەرگی ئەم زانستنامەیەیان بڵاو كردووەتەوە.

 سەرچاوەكان:

1-  دكتۆر سید علی میرعمادی، شناخت، ژهن و زبان در گژر زمان، نشر ورجاوند

2-  داریوش شوری، زبان باز (پژوهشی دربارە زبان و مدرنیت)، چاپ دوم، نشر مركز

3-  شێرزاد حەسەن، تەمی سەر خەرەند، رۆمان، دەزگای ئاراس

4ـ كامەران رەحیمی، بنەماكانی وشەسازی و وشەرۆنان لە زمانی كوردیدا، كۆڕی زانستی زمانی كوردی ئێران، بڵاوكراوەی گوتار