عادل قادری
شتێك كە حاشاهەڵنەگر و روونە ئەوەیە كە كۆمەڵگەی كوردیی تایبەتمەندی نڤیساری و كولتوور و هەڵس و بنێشتی نا"زارەكی" زۆر كەمترە لە كولتوور و داونەریتە زارەكییەكان. كولتووری زارەكی ئەگەرچی بەشێوەی سیستەمی نووسین و تۆماریی نایەتە نڤیساندن و ناگەیتە رووبەری نڤیسین و كۆڵشت و لایەنە جۆراوجۆرەكانی نایەنە گێڕانەوە, بەڵام سەرەڕای ئەوەش گۆڕان و ئاڵوگۆڕ تێیدا لە نزمترین و لاوازترین ئاستدایە, چونكە بەشێوەیەك لە نەست و یادەوەری و سینەی ئاخوێوەراندا دەمێنێتەوە و دەبێتە لەمپەر بۆ گۆڕانكاری و رەخنەگرتن و نوێبوونەوە. بەهۆی هەبوونی ژیان و ژینی مرۆڤی كورد لەناو دوو پێكهاتی زەبەلاح و بێ پرسیار و بە یەقین؛ واتە نەریتە كۆمەڵایەتییەكان و میتافیزیكە ئاویتەكان (تێكەڵاوییەكان)، رەخنە لە ناویدا لەژێر سێبەری نەمان و نەبووندا هەناسەی كێشاوە.
كولتووری زارەكی كوردیی تایبەتمەندییەكانی لەو خاڵانەی خوارەوەدا كۆ دەبێتەوە:
1-بە گریمانە دانانی پێكهاتی زارەكییانە وەك تاقانەترین و بە بنەواترین رێسا و یاسای ژیان و هەڵسوكەوتكردن.
2-كولتوور (و ئەدەب)ی زارەكی لە ئاستێكی هەرە نزم و بچووكدا پێوەندی لەگەڵ زانست هەیە و ئەگەر ئاماژەگەلێك بە عەقڵ تێیاندا بەرچاو بێت، عەقڵ بە واتایەكی خۆماڵییانەیە و بێ خستنە بازنەی هەڵسەنگاندن و تاقیكردنەوەیە، ئەوەش لانیكەم لە بازنەی پێوەندی و دانوستان لەگەڵ ئەوی تردا. بەڵام ناشكرێت ئەم خاڵە بەهەند وەرنەگرین كە بەهەرحاڵ پێكهاتێكی عەقڵی كوردیی لە چوارچێوە و قەوارەی ئەدەبی زارەكیدا دەركەوتووە و بەگوێرە و لەسەر بنەوای ژیاون.
3-كولتووری زارەكی بە چەند هۆكار كەمترین لایەن و ئاستی شیكاریی و تازەگەری بەخۆوە دەبینێ.
ئەلف: لەسەر زاری كۆمەڵێك خەڵك و ئاپۆرایەك لە جەماوەر سووڕ دەخۆن و كاریان پێ دەكرێت، چونكە لە كۆمەڵگەیەك كە "سەرئەسپەردە" و ملكەچی كولتوورێكی وایە، زۆرینەی زۆریان گوزارە و رستەكانی ئەو كولتوورە دەڵێن بۆ ئەوەی پێی و لەگەڵی بژین، نەك بیری تازەی لێ بكەنەوە و بڕیاری تازە و رەخنەی تێدا هەڵبهێنجن و بەها بە تاك و تێڕوانینی نوێ بدرێ.
ب: گۆڕان و پرسیار بەرەوڕووكردنی زۆر ئەستەم و نەكردەیە، چونكە وەك تێزێك یان تیۆرێك نییە كە گرووپێك خوێندكار یان مامۆستا پێڕەوی لێ بكەن، بەڵكو زۆرینەی كۆمەڵ پێیانەوە دەژین، هەروەك گوتیشم بنەوای نەریتە كۆمەڵایەتییەكانیش ئەم كولتوورە زارەكی و زمانییە شكڵی دەدات.
پ: هەر ئەم دوو فاكتەر و خاڵە گرینگە و تایبەتمەندی تر كە پێشتر تیشكم خستە سەری، دەبێتە هۆی ئامادەنەبوونی ئەم كولتوور و دۆخە بۆ بەرەوپرسیار چوون و لەقبوونی یەقین و ئیمان و ژیانەوە و هەناسەدان لە سەرزەوین و نیشتمانێكی نوێتر لەو هەوارگە و كەپر و كەوێڵە گچكەیەی خۆیان.
4 - كولتووری زارەكی پێمان دەڵێ: یا پرساوە یان داناوە. واتە مەبەستی ئەوەیە ئەگەر تۆ زانا بیت ئیتر هیچ پێویستت بە پرسیار نییە و پرسیار بۆ ئەو قۆناغەیە كە تۆ هێشتا هەموو كولتوورەكەت هەڵگوستراو و قووتكراوی گیانی هۆشیار و ناهۆشیاری خۆت نەكردووە، كە ئەوەت كرد ئیتر پرسیار لە دنیا بۆ تاهەتایە دادەكەوێت و زانایی دەمێنێتەوە!
4-كولتوورێك لە رووی پێكهات و لاختی زمانییەوە زۆرتر و فرەتر لە رستەگەلی گشتی و داڕشتنانی نابابەتی و ئەدەبی (بە واتا كلاسیكییەكەی) شكڵ و بیچمی گرتووە، لایەنی شیكارانەی زانست و رەخنەكارانەی هزر و پرسیار ئامێزی فەلسەفی تێیدا پەراوێزی و مردوو دەبێت.
ئێستە بەم چەند تایبەتمەندییە گشتی و كورتەی كە بۆ كولتووری زارەكی ئەژمارم كرد، ئەم پرسیارە دێنمە ئاراوە، ئێمە كە بنەما و پێكهاتە دەروونی و زەینییەكەمان لە نەریت و كولتوورێكی وا سەرچاوەی گرتبێت، پانتایی گوتاری رۆشنبیریی یان هەر گوتارێكی ترمان بە چ ئاراستە و ئاقارێكدا دەجووڵێت و جمان دەكات؟
ئەگەر چاوێك لە مێژووی سەرهەڵدان و دەركەوتنی كردەی نڤیساریی و "دەق"یمان بكەین، بۆمان روون دەبێت كە رووبەر و پانتایی زۆرینەی زۆری گوتار و نڤیسینە دەقییەكانمان لەژێر كاریگەری ئەو نەریتە كۆمەڵایەتی و میتافیزیكە ئاویەیی و تێكەڵەیە كە گێڕامەوە، بۆیە خووی گرتووە بە ئەدەبهۆنی و هەڵبەستوانی و شیعرتەوەرییەوە و تا ئێستەیش ئەم حاڵەتەی پێوە دیارە و لێی نەبووەتەوە. ئەگەرچی لێرەولەوێ دەقێك وەدەر دەكەون و بە شێوەیەكی شیكارانە و زانستییانەش وەك سووژەیەكی هێرمنۆتیكی نڤیسارانی رابردوو دەخوێننەوە و فرەتوێی لە گریمانەی خوێندنەوە و لێكدانەوە و شیكاركردندا دیارە و تەنانەت بانگەشەی ئەوەش دەكەن ئێمە خاوەنی رەخنەگر بووین، ئێمە پێكهات شكێن و دژەباومان تێدا هەڵكەوتووە، بەڵام ئەوەی كە كێشەی ئەو گوتارەیشە خۆیشیەتی، واتە گوتارێك كە هەنووكە بە روانینی مۆدێرن و نوێوە لەبارەی حاجی قادری كۆیی و شێخ رەزاوە دەنووسێت و تایبەتمەندێتی بەرهەمهێنانیشیان پێوە دیارە هەردەم ئەوە لە بیر دەكات كە فۆرمی نووسین و چوارچێوەی زمانی گێڕانەوەی ئەو رچەشكێن و داهێنەرانەی كە وەك وەچەی نوێ و رەوتی تازە بڕێك بەرهەمهێنان و بەرجەوەن (پریسپێكتیڤ)یشیان ئەزموون كردووە لە قەوارەیەكی ئەدەبی بەولاوە هیچ پێكهاتێكی زانستخواز بە مانای بابەتیبوون و خاوەن میتۆدۆلۆجی تایبەت و لاخت و بیچمێكی زمانی بە مانای لۆجیك و میتافیزیكی زمان، لایان زەق و زۆپ نەبووەتەوە و دواجار لە رووی پێكهاتەوە درێژكراوی هەمان نەریتی زارەكی بوون.
هەڵبەت بێ ئەوەی من لێرەدا مەبەستم بێت رچەشكێنی و رۆڵی داهێنەرانە و تەنانەت پێكهات شكێنیشیان رەت بكەمەوە، بەڵام تەنیا مەبەستمە بڵێم كە گوتارمان بەهۆی سروشتیی رەوتە مێژوویییەكەمان كە گیرخواردووی ئەو پێكهاتە نەریتی و میتافیزیكییە بوو كە پەرژامە سەری و هەروەها تاكانە و خۆبژێوانە بوونی پێكهاتی گشتیی بوون و ژیانی كوردیی كە تایبەتمەندێتی داخراوی و یەقینباوەڕی دیارییەكەیەتی، بووەتە هۆی ئەوەی هەر لە یەك فۆرم و لاختی زمانی و لۆجیكی مانایی و زمانەوانیدا بمێنێتەوە.
كێ دەتوانی وزە و توانست و دەركەوتەی داهێنەرانەی نالی، مەحوی، خانی، شێخ رەزا نكوڵی لێ بكات؟ بەڵام كێ دەتوانێ بانگەشەی ئەوەش بكات كە ئەمانە رەخنەگری كۆمەڵایەتین یان هزرین بە مانا زانستییەكەین و بڵێ بە زمانی ئەدەب نەهاتوونەتە ئاخافتن و تەنانەت هەڤپەیڤینیش و لە ئەدەبیش بە زۆری و تاقانەیی تەنیا شیعر سوڵتان و سالار بووە؟
دەركەوتەكانی مۆدێرنیتە لای ئێمە و رەنگدانەوەی لە دەقی گوتاریماندا دوو تایبەتمەندی سەرەكی و گرینگیان هەیە.
یەكەمیان، ئەوەی كە هەموو پێكهاتی ناو دنیای مۆدێرنیزم و مۆدێرنیتە لە قەوارەی زانست، ئەدەب، فەلسەفە، بیركاری، فیزیك كرا بە شیعر و ئەدەب واتە شیعر!
دووەم، سەرهەڵدانی گوتار و گێڕانەوەی نڤیساریی ئێمە بە چوونە دەرەوەی حاجی قادر و شێخ رەزا و نالی و مەحوی هاتە گۆڕێ، واتە دیاردەی تاراوگە و غوربەت و دەرە نیشتمانی بوو. حاجی قادر لە ئیستانبوڵ لەگەڵ ناسیۆنالیزم و پێشكەوتن بە واتا ئەوڕۆییەكەی سەردەمی خۆی ئاشنا دەبێت. نالی گرینگترین قەسیدەی خۆی "بادی خۆش مروور"ی كە هەڵگری مانانوێنی لە نیشتمانە وەك روانینێكی بەراوردكارانە و ئانالۆجیكاڵ بوو لەگەڵ نانیشتمان یان غوربەت، ئەمە جگە لە تایبەتمەندی گەڕیدەیی و عەوداڵێتی مامۆستا نالییە.
ئایا دەركەوتنی تازەگەری و مۆدێرنیزم لای ئەم كەڵەشاعیرانە واتە لای ئێمە ناوی رەخنە وەردەگرێتە خۆی؟ یان دەشێ وەك رەخنەی ئەدەبی ناوزەد بكرێت؟ ئاخۆ زۆرتر لە رەخنەی كۆمەڵایەتی نزیك نییە؟ ئەگەر رەخنە وەك سەرچاوە و كانگایەك دەبێ خاوەنی رەهەندی هزریی قووڵ و فەلسەفی بێت، ئایا گەشەكردن و پێكهات وەرگرتنی ئەم چەشنە لە رەخنەی سەڵت و ئەبستراكت، چەشنەكانی تری رەخنە وەك رەخنەی ئەدەبی، رەخنەی كۆمەڵایەتی، رەخنەی كولتووری و.. بەشێوەی سروشتی و خزۆك گەشە و نەشە ناكەن؟ ئەگەر پێكە و دۆخی فەلسەفە و هزری كوردیی لە سەردەمی دەرچوونی رۆژنامەی كوردستان لە قاهیرە لە ساڵی 1897 لەسەر دەستی بەدرخانییەكان و بەمانیفێستكردنی رۆحانەت و هەناسەی "كوردیی" وەك كولتوور و بوونێكی جیا لە ئەوانی تر، تا تێپەڕین بە ناوی دنیای ئەدەبی ئەحمەدی خانی، مەلا خدری ئەحمەدی شاوەیسی میكایلی (نالی) و مەحوی و شێخ رەزای تاڵەبانی و فایەق بێكەس تا دەگاتە گۆران، سوارە، شیركۆ بێكەس ، عەبدوڵا پەشێو، فەرهاد شاكەلی و.. لای ئێمە گۆڕان و پێشڤەچوونی ئەوتۆی بەخۆوە دیتووە كە بە میتۆد و شێوازێكی سیستماتیك تێز بخاتە روو، رەخنەی ئەدەبی دەبوو لە دایك بووایە و دەقە فەلسەفیی و هزرییەكانی دیار بێت؟ ئایا دەتوانین نكوڵیی لەوە بكەین ئەگەر بمانەوێت لە رووی فەلسەفەی زمانناسانەوە رێكەوەند (تركیب)ی رەخنەی ئەدەبی لێك بدەینەوە، دەبێت سەرەتا "رەخنە" بە شێوەیەكی ورد و بابەتییانە پێناسە بكرێت و دواتر هەر بەم شێوە بپەرژێینە سەر ئەدەبیش؟
ئەگەر پێناسە و خوێندنەوەمان بۆ ئەو دوو چەمك و وشە دژواز نەبوو، واتە توانیمان پێكەوە كۆیان بكەینەوە و لێكیان بدەین و تێكەڵیان بكەین؟ ئایا رەخنە خۆی وەك بابەتێكی تاقانە لە پارادایمی هزری و فەلسەفی وڵاتانی رۆژئاوا كە دەشێت وەك ئەویترەكانی ئێمە بن، جیا لە ئەدەب ساڵ و سەردەمانێكی زۆر نەپرژرایە سەری و شیكاری و وردكارییان لەسەر نەكرد؟ ئایا "رەخنە" لە ئەڵمانیا لای كانت و فیشتە، شیلینگ، شلایەر ماخەر، هیگل، نیچە و لە فڕەنسا لەسەر دەستی مۆنتوسكیو، سیسرۆ، ژان ژاك رۆسۆ، ڤیكتۆر هۆگۆ، تا میشیل فۆكۆ و ژاك لاكان و فرانسوا لیۆتار، لە قەوارە و چەشنی جیاجیا و دوور و نزیك ئیشی لەسەر نەكرا؟