هەنگاو عەبدوڵاخان سەرۆكی یەكێتی گشتی سەندیكاكانی كرێكاران لە كوردستان، لەم دیمانەیەی "وشە"دا باس لە رۆڵ و پێگەی سەندیكاكانی كرێكاری لە هەرێمی كوردستان دەكات و پێی وایە، ئەو یاسایانەی لە هەرێمی كوردستان بۆ مافی كرێكاران هەن یاسای زۆر باشن، بەڵام كێشە لەوەدایە یاساكان جێبەجێ ناكرێن و وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی نەیتوانیوە یاساكان جێبەجێ بكات. ئەو باس لە هۆكارەكانی سستیی سەندیكاكانی كرێكاری دەكات كە نەیانتوانیوە هاوشێوەی سەندیكاكانی وڵاتان رۆڵی خۆیان بگێڕن.
لەرووی رێكخراوەییەوە سەندیكاكانی كرێكاری لە كوردستان، ژمارەیان چەندە و چۆن لە چوارچێوەی یەكێتییەكدا كۆ كراونەتەوە؟
بە پێی یاسای ژمارەی 52ی ساڵی 1987ی رێكخستنی سەندیكاكان، پێی دەگوترێ یەكێتی گشتی سەندیكاكانی كرێكاران. راپەڕینی خەڵكی كوردستان لە ساڵی 1991 كە دەسەڵات بەدەستی بەرەی كوردستانی بوو، لە 14ی شوباتی ساڵی 1992 بە بڕیارێكی بەرەی كورستان سەندیكا پیشەییەكان دەستیان بەكار كردووەتەوە، لەگەڵ ئەوانەیش، یەكێتی گشتی سەندیكاكانی كرێكاری هەبووە و پێشتر لە هەولێر لقیان هەبوو، بەڵام ئەمجارە هەولێر بووە بە ناوەندی ئەو سەندیكایانە. بە پێی یاسا و رێسای تایبەتی خۆی داڕێژراون و پیشەكانیش پۆلین كراون. هەندێك لەو سەندیكایانە دوای 2003 زیاد كران كە پێشتر لیژنە بوون. سەندیكاكانی گواستنەوە و گەیاندن، پیشەسازی رستن و چنین، كشتوكاڵ و خۆراك، سەندیكای خزمەتگوزاری، سەندیكای كرێكارانی بیناسازی هەیە و ئەو شەش سەندیكایە لقیان لە پارێزگا جیاجیاكانی هەرێمی كوردستان و شارەكاندا هەیە. لە خوار ئەمە، لیژنەی سەندیكا هەیە لە ناو پیشەسازی و كارگەی شیش و دامەزراوەكانیش لیژنەی جیاوازیان هەیە. دوای رووخانی رژێمی بەعس بابەتی نەوت و موەلیدە هاتە گۆڕێ، سەندیكای نەوت و كارەباش دروست بوو كە لەگەڵ سەندیكای یشەسازی نێودەوڵەتی ئەندامە، دواتر زێڕنگرانیش بوونە سەندیكا. ئێستە یەكێتی سەندیكاكانی كرێكاران هەشت سەندیكای پیشە جیاواز لەخۆ دەگرێت.
لە كۆتایی 2003 تا سەرەتای 2015 بڕێك پارە بۆ سەرجەم سەندیكاكان دیاری دەكرا، بەڵام دواتر ئەو پاڵپشتییە داراییەش بڕا
لە رووی داراییەوە حكوومەت پاڵپشتی داراییتان دەكات یان پشت بە خۆتان دەبەستن؟
بەپێی مادەی 36ی یاسای سەندیكاكان، پێویستە وەزارەتی دارایی ساڵانە بە هاوئاهەنگی یەكێتی گشتیی سەندیكاكان بودجەیەك دابڕێژێت و بۆیان تەرخان بكات. ئەمە نەدەدرا لە كۆتایی 2003 تا سەرەتای 2015 بڕێك پارە بۆ سەرجەم سەندیكاكان دیاری دەكرا، بەڵام دواتر ئەو پاڵپشتییە داراییەش بڕا و ئێستە لە رووی داراییەوە تەنیا پشت بە ئابوونەی ئەندامەكانی دەبەستێت. ئەگەر رێكخراوێك یارمەتییەك بدات یان كرێی باڵەخانەكانی وەربگرێت، ئەگەرنا داهاتی تری نییە.
سەندیكاكان بە تەواوی سەربەخۆن یان لە ژێر رێنوێنیی حزبە سیاسییەكان كار دەكەن؟
تا ئێستە هیچ كۆنگرە و كۆنفرانسێك نەبەستراوە و وەك چۆن لە 1992ەوە نوێنەرایەتی پارتەكان لێرە هەیە، هێشتا ئەو نوێنەرایەتییە بەردەوامە.
كەوایە حزبەكانن سەرۆكی لق و بەرپرسی سەندیكاكان هەڵدەبژێرن نەك خۆیان؟
حزبەكان لە دیاریكردنی نوێنەرەكانیان رۆڵی خۆیان هەیە، بەڵام كاركردنی سەندیكایی رەنگدانەوەی حزبایەتی نەبووە تا ئێستە. هەرچەندە لە دنیای پێشكەوتووش وایە، بۆ نموونە بەریتانیا وەربگرین سەندیكاكانی كرێكاران لە لایەن كێوە زیاتر پاڵپشتی بكرێن، ئەوا لەوان كاریگەری وەردەگرن، بۆ نموونە لە بەریتانیا پارتی كرێكاران هەیە و سەندیكاكان زیاتر لەو پارتە نزیكن، لە ئەمەریكا سەندیكاكان زیاتر لە دیموكراتەكان نزیكن.
ئێوە كە رێكخراوێكی سەندیكایین و زۆربەی پیشەكان لەخۆ دەگرن، تا چەند رازین لەو پاڵپشتییانەی لێتان كراوە بۆ ئەوەی باشتر بتوانن بە خەڵكەكەتان رابگەن و مافەكانیان دابین بكەن؟
ئەمە بابەتێكی جیاوازە، نەگەیشتنی كرێكاران و پیشەوەران بە مافەكانی خۆیان، پێوەندی بە جێبەجێ نەكردنی یاساكانەوە هەیە. یاساكان تا ئێستە لە بەرژەوەندی كرێكاران جبەجێ نەكراون.
یاساكانی كوردستان چۆن هەڵدەسەنگێنیت كە بۆ مافی كرێكاران دەركراون؟
یاساكان كە دەركراون هیچ كێشەیەكیان نییە، هیچ شتێكیان تێدا نییە لە دژی مافی كرێكاراندا بێت. یاساكان زۆر رێكوپێكن و تەنانەت یاساناسانیش بە یاسای بەهێزیان هەژمار دەكەن، بەڵام كێشەكە لەوەدایە جێبەجێ ناكرێن.
كرێكاران و ئەوانەی ئەندامی سەندیكاكەن بەرەوپیل ئەو بانگەوازە نایەن كە دەری دەكەین.
پێت وایە هۆكاری جێبەجێ نەكردنی ئەو یاسایانە چییە؟
ئەوە پرسیاری منیشە، بەڵام هێزی سەندیكا لە ئەندامەكانیەتی، لە جەماوەرەكەیەتی، زۆرجار لە تەلەڤزیۆنەكان دەبینین كۆمەڵێك دوكانداری كرێچی لە شوێنێك كۆ دەبنەوە، بەهۆی ئەوەی بەرژەوەندییەكەیان لەو شوێنەیە، دەبینین بە یەكدەنگ قسە دەكەن و دەنگ دەردەبڕن و دەتوانن بەرگری لە مافەكانیان بكەن، بەڵام هی سەندیكاكانی كرێكاران و ئەوانەی ئەندامی سەندیكاكەن بەرەوپیل ئەو بانگەوازە نایەن كە دەری دەكەین. بۆ نموونە داوا بكەین پێنج هەزار كەس كۆ بینەوە و بۆ پرس و كیشەیەكی تایبەتیی خۆیان، بمانەوێ لە شوێنێك كۆ بینەوە و داوای مافمان بكەین، بەڵام كە نەیەن چی بكەین، ساڵانە 10 تا 15 كەس بەیاننامەیەك بنووسین و ساڵانە لە رۆژی كرێكاران بەرزی بكەینەوە بۆ حكوومەت، لەوانەیە نەشخوێنرێتەوە.
كەوایە بەو ئەنجامە دەگەین ئەو هوشیارییەی بۆ كاری سەندیكایی و بایەخی سەندیكاكان لە بەدیهێنانی مافەكانیان هەیە، لەلای كرێكاران و پیشەوەرانی كوردستان بەدی ناكرێت؟
ئەمە راستە و نەشتوانراوە ئەو هۆشیارییە بگەیەنرێتە كرێكاران. دیارە لە یاساكەشدا باس لەوە كراوە دەبێت خولی جیاواز بۆ هۆشیاریی كرێكاران بكرێتەوە. بەشێك لە كێشەی سەندیكاكان ئەوەیە ئەوانەی لە ناو سەندیكاكان كار دەكەن هیچ داهاتوویەكیان نییە و مافەكانیان لە ناو سەندیكا ناپارێزرێت. خۆم ئێستە سبەی لەو سەندیكایە بڕۆم، هیچ مافێكم پارێزراو نییە و وەك ئەوە وایە قەت كارم نەكردبێت، ئەمەش وا دەكات كرێكاران هیچ هۆگرییەكیان بۆ ئەوە نەبێت لە سەندیكاكان كار بكەن. مادەی 85 هەیە كە لە ساڵی 1971 دەركراوە، دەڵێ پێویستە كرێكارێكی بیمەكراو لە حاڵەتی هاوسەرگیری، مردن، نەخۆشی، روو لە سەندیكاكان بكەن كە گرێ دراون بە ئەنجوومەنی كارگێڕیی سندووقی دابینكردنی كۆمەڵایەتی تا هاوكاری وەربگرێ، بەڵام ئەمە جێبەجی ناكرێت.
پرسی 17%ی دابینكردنی كۆمەڵایەتی لە پەرلەمانی كوردستان پەسند كراوە و یەكێكە لە یاسا باشەكان، بەڵام هۆی چییە وەك خۆی جێبەجێ نەكراوە و زۆربەی كرێكاران نەخراونەتە ناو ئەو بازنەیەی مافەكانیانەوە؟
ئەگەر هەموو كرێكاران بیمە بكرێن، ئەوا بە قازانجی حكوومەتیشە، بەڵام كێشەكە پێوەندی بەوە هەیە وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی بەدوای ئیشەكەدا ناچێت. یاساكە دەڵی لە هەر پڕۆژەیەك زیاتر لە یەك كرێكار هەبوو، ئەوا دەبێ كرێكارەكان بیمە بكرێن و ئەگەر خاوەنكار ئەمە نەكات، بە پێی یاسا سزای بۆ دیاری كراوە و تەنانەت دەرگای پڕۆژەكەشی دەبێ دابخرێت.
كۆمپانیا هەیە لەوانەیە 300 كرێكاری هەبێت، بەڵام بۆ خۆ دەربازكردن لەم یاسایە، لەوانەیە 10 یان 20 كرێكاری بیمە كردبێت.
كارگە و شوێنی كار زۆرن و كرێكاریش زۆرن، بەڵام قەت نەمانزانی شوێنێك بەهۆی ئەو یاسایە دابخرێت؟
كۆمپانیا هەیە لەوانەیە 300 كرێكاری هەبێت، بەڵام بۆ خۆ دەربازكردن لەم یاسایە، لەوانەیە 10 یان 20 كرێكاری بیمە كردبێت. یان نیوەی بیمە كردبێت، بۆ نایكاڤ هۆكارەكەی ئەوەیە بەدواداچوونی پێویستی بۆ نەكراوە.
خۆم جارێك ئەو پرسیارەم رووبەڕووی وەزارەتی كار كردەوە و وەڵامیان ئەوەبوو، كرێكاران خۆیان ئەگەر هەستیان كرد مافیان خوراوە، ژمارە تەلەفۆن هەیە و پێوەندی بكەن تا مافەكانیان بۆ بگێڕنەوە كە كرێكار خۆی داوای مافی نەكات ئەوان چ بكەن؟
ئێمەش دەڵێین هەر كرێكارێك مافی خوراوە، دەرگای سەندیكاكان كراوەتەوە و تەلەفۆنیش هەیە، با بێ بەدواداچوونی بۆ دەكەین و دەبین بە پارێزەری كرێكارەكە بەڵام بەداخەوە ئەو هۆشیارییە پێویستە لای كرێكاران نییە. ئێمە خۆمان دوا لە كرێكاران دەكەین و لە مافەكانیان ئاگاداریان دەكەینەوە. بەڵام كێشە ئەوەیە خاوەن كار لەوانەیە لە كارەكەی دەری بكات. دەڵێین ئێمە بەرگریت لێ دەكەین، بەڵام ئەو دەڵێ برا خۆ هەموو رۆژ ئەنگۆ نابنە پارێزەرم و بە سەرمەوە نابن، خاوەن كار كە بیەوێ بیانوو بە كرێكار بگرێ، زۆر بە ئاسانی دەتوانێ دەری بكات و هەموو خەمی كرێكاریش ئەوەیە لانی كەم كارەكەی لە دەست نەدات.
لە هەرێمی كوردستان، 84 هەزار كرێكار هەن كە بیمە كراون
لە هەرێمی كوردستان هەر بەپێی یاساكە چەند كرێكار بیمە كراون یان خراونەتە چوارچێوەی دابینكردنی كۆمەڵایەتی؟
بەپێی دواین ئاماری ساڵی 2020 لە هەرێمی كوردستان، 84 هەزار كرێكار هەن كە بیمە كراون و مانگانە 17٪ی مووچەكانیان دەخرێتە ناو سندووقی دابینكردنی كۆمەڵایەتییەوە، 12%ی لە لایەن خاوەنكار و 5%یش لە لایەن خۆی دابین دەكرێت. لەو 84 هەزار كەسە حەوت تا نۆ هەزار كرێكاریان بیانین.
ئەو ژمارەیە چەندە كە هێشتا بیمە نەكراون؟
بە وردی ژمارەكە دیار نییە، بەڵام زۆر لەو ژمارەیە بەرزترە ئاماژەم پێ كرد.
ئەو خەڵكەی باست كرد بیمە كراون دەتوانین بڵێین ئیتر مافەكانیان پارێزراوە؟
نەخێر مەرج نییە، بۆ نموونە بەهەر هۆكارێك كە لە كارەكەی نامێنێت، ئەو كابرایە ناچێت بیمەەكەی رابگرێت تا لە شوێنێكی تر دەستبەكار دەبێتەوە. زۆر جار لە كاری دووەمی ئەو دەرفەتەی پێ نادریت خۆی بیمە بكات و ئەگەر بچێت پارەكەی وەربگرێتەوە، ئەوا مافی خانەنشینبوونی دەفەوتێت و ئەگەر دیسانیش خۆی بیمە بكاتەوە، ئەوا دەبێ لە سفرەوە دەست پێ بكاتەوە. یەكێك لە خاڵە ئەرێنییەكانی یاساكەی هەرێمی كوردستان ئەوەیە، كرێكار ئەگەر رۆژێك لە كەرتی گشتی دامەزرا، ئەوا خزمەتەكەی بۆ دەگوازرێتەوە كە خاڵێكی زۆر ئەرێنییە.
خاوەنكار لە كاتی بیمەكردنیشدا فێڵ لە كرێكار دەكات ئەمە راستە؟
لەوانەیە كرێكارێك بە دوو ملیۆن كار دەكات و ئەندازیارە، بەڵام كێشە ئەوەیە خاوەنكار بە هەمان پارە بیمەی نەكردووە، زۆربەیان لەسەر 300 هەزار یان 400 هەزار بیمە كراون نەك لەسەر كۆی گشتی ئەو پارەیەی مانگانە وەری دەگرن.
كەسێك كە لە كاتی كاركردن نەخۆش دەكەوێت و بە هەر هۆكارێك پەكی دەكەوێت، ئایا مافی خانەنشینی تاهەتایی لە سندووقەكە بۆ دەبڕێتەوە؟
ئەمە لە لایەن لیژنەیەكەوە بڕیار دەدرێت و ئەگەر رێژەی پێكانەكەی زۆر بوو و دەركەوت چیتر ناتوانێ كار بكات، ئەوا تاهەتایە لەو سندووقە سوودمەند دەبێت. ئەگەر مردیش لەسەر ئەو پارەیەی پێی بیمە كراوە خانەنشینی بۆ دەبڕێتەوە و پارەكە تا زیاتر بێت خانەنشینییەكەشی زیاترە.
ئەگەر مافەكانی هاوشێوەی كەرتی گشتی گرەنتی نەكرێن، ئەوا ئامادە نییە درێژە بە كارەكە بدات و هەر چاوی لە كەرتی گشتی دەبێت.
یاسا چۆن دەتوانێ ببێتە هاندان بۆ ئەوەی خەڵكێكی زۆر لە جیاتی كەرتی گشتی لە كەرتی تایبەتی كار بكات؟
هەر كرێكارێك كە لە كەرتی تایبەتدا كار دەكات ئەگەر مافەكانی هاوشێوەی كەرتی گشتی گرەنتی نەكرێن، ئەوا ئامادە نییە درێژە بە كارەكە بدات و هەر چاوی لە كەرتی گشتی دەبێت. بەڵام ئەگەر مافەكان پارێزراو بن، ئەوا زۆربەی خەڵك لە كەرتی تایبەتی ئیش دەكەن كە هەم بۆ حكوومەت قازانجە و هەم بۆ گەشەی ئابووری وڵاتیش قازانجە. دەبێ حكوومەت چاودێرییەكانی توند بكات و ستەم لە كرێكار نەكرێت، دووەم خاوەنكار ناچار بكات بە هەموو مووچەكەی بیمەی كرێكار بكات نەك بڕێكی كەم . پێویستە بیمەی تەندروستی و كۆمەڵێك مافی تریان بۆ دابین بكرێت.
بەڵام لە دەرەوەی بیمە ستەمێكی زۆر لە كرێكاران دەكرێت، كرێكار دەناسم 16 سەعات كاری پێ دەكرێت كەچی مافی هەشت سەعات كاركردن وەرناگرێت؟
بە دوو شێوە سەردانی شوێنی كار دەكەین، یەكەم لە رێی لیژنەی پشكنینی كار كە نوێنەرمان هەیە لە لای بەڕێوەبەرایەتی كار و دەستەبەری كۆمەڵایەتی، نوێنەری ژووری بازرگانی و نوێنەری حكوومەتیش هەیە. بە پێی یاسا سەردان دەكەن. خۆشمان زۆر جار سەردانمان هەیە، بەڵام زۆر جار لەگەڵ خاوەنكار دادەنیشین . كرێكار دەركراوە و گێڕاوەتمانەوە، بەڵام هەشە بە زیادە كاری پێ دەكرێت . بۆ نموونە كرێكار دەتوانێ سكاڵا لە خاوەن كار تۆمار بكات، ئەگەر پێمان چارەسەر نەكرا، دەتوانین بیگەیەنینە دادگا، بەڵام كێشەكە ئەوەیە كرێكار ئەمە ناكات، چونكە بەسەرێك بە قازانجی نابینێت و وا بیر دەكاتەوە سبەی ئەگەر لە دادگاش مافی پێ درا، دواجار خاوەن كارەكەی هەر دەری دەكات و بیانوویەكی پێ دەگرێت. بەداخەوە بۆ خاوەن كارەكان كە نابێت ئەو جۆرە مامەڵەیە لەگەڵ كرێكار بكەن.
ژمارەی ئەندامانتان چەندە؟
بە پێی ساڵ دەگۆڕێت، ساڵ هەیە سەرووی 50 هەزار ئەندامە، ساڵ هەیە دەگاتە 90 هەزار و ساڵیش هەیە دادەبەزێت بۆ خوارووی 40 هەزار.
كەوایە لەچاو ئەو ژمارە زۆرە كرێكارەی لە كوردستان هەیە ئەندامانتان كەمن؟
ئەو ژمارەیەی باسیش دەكەین ناچار بە ئەندامێتی نین كارەكەیان بۆ نموونە، داوای مافێك دەكەین و ئەگەر بمانەوێت كۆیان بكەینەوە بۆ رێپێوانێكی مەدەنی و بچینە پێش پەرلەمان، ئەگەر پێنج هەزار كەس كۆ بكەینەوە، تەواوی پەرلەمان دێتە پێشوازیمان، بەڵام دەڕۆین ئەوپەڕی 100 تا 150 كەس دەچین، ئەمە كاریگەری نابێت، دوو ئەندام پەرلەمان دێنە پێشمان و یاداشتەكەمان لێ وەردەگرن و دەڵێن بەرگریتان لێ دەكەین و دڵنیاشین هیچ ناكرێت