دادگه‌ی باڵای فیدراڵیی عێراق، وێڕای ئه‌وه‌ی نه‌یانتوانیوه دوور له كاریگه‌ریی سیاسیی ده‌سه‌ڵاتی باڵای عێراق ده‌رباز بن و له‌سه‌ر چه‌ندان دۆسییه‌ی ڕژد بێده‌نگییان كردووه، خۆیان له ڕووی ده‌ستوورییه‌وه، ئاستی بڕوانامه‌كانیان شیاوی ئه‌وه نییه ئه‌ندامی ئه‌و دادگه‌یه بن كه باڵاترین دادگه‌ی عێراقه.
ڕۆژی 20ی تشرینی دووه‌م، دادگه‌ی باڵای فیدڕاڵیی عێراق، بڕیاری كۆتای له‌سه‌ر ڕیفراندۆمی هه‌رێمی كوردستان دا و ڕای گه‌یاند: ئەو ڕیفراندۆمه‌ی لە 25ی ئەیلوول لە هەرێمی کوردستان و چەند ناوچەیەکی تر بەڕێوە چوون، نا دەستوورییە و پێویستە سەرجەم لێکەوتە و ئەنجامەکانی هەڵبوەشێندرێنەوە. دوای ئه‌م بڕیاره، لێكه‌وته‌ی جیاوازی لێ كه‌وته‌وه و دوێنێ دووشه‌م له په‌یامێكدا، سه‌رۆك مه‌سعوود بارزانی ڕای گه‌یاند، پێویستە خەڵكی هەرێمی كوردستان و هاووڵاتیانی عێراق و گشت لایەك ئەوە بزانن، دادگەی فیدڕاڵی عێراق بەر لە پەسەندكردنی دەستووری عێراق دروست كراوە و دەبوایە لە دوای پەسەندكردنی دەستووری نوێی عێراق لە ساڵی 2005 ئەو دادگەیەی ئێستا هەڵبوەشێتەوە و دادگەیەك بە پێی پێوەرە دەستوورییەكان كە لە ماددەی 92ـی دەستووردا هاتووە دابمەزرێت و یاسایەكی بۆ دەربچێت كە چی تا ئێستا یاسای بۆ دەرنەچووە. بەڵام لە 2005ـەوە هەتا ئێستا ئەو دادگەیە بە بێ ئەوەی بنەمای دەستووری و یاسایی هەبێت لە كارەكانی بەردەوام بووە. هەر ئەوەیش وای كردووە بكەوێتە ژێر هەژموونی بارودۆخی سیاسی و ڕووداوەكان و لە ڕێڕەوە دەستوورییەكانی لا بدات و بە درێژایی كاركردنی دادگەیەكی سیاسیی بووە و بڕیارێكی وای نەداوە كە بێلایەنی پێوە دیار بێت.
به‌پێی شیكارییه‌ك كه ماڵپه‌ڕی
ئۆرگانی پارتی دیموكراتی كوردستان كردوویه‌تی، لە سی ڤیی ئەو دادوەرانەدا دیارە تەنیا یەک دادوەر "جەعفەر ناسر حوسێن" هەڵگری بڕوانامەی ماستەرە لە بواری یاسا و، هەشتەکەی دیکە هەموویان تەنیا بڕوانامەی بکالۆریۆسیان هەیە، هەروەها چوار لەو نۆ دادوەرە، لە هەرێمی کوردستان و دادگاکانی هەرێمی کوردستاندا کاریان کردووە.
لە ساڵی 2005 کە دادگای فیدراڵی دامەزراوە، تا ئێستا گۆڕانگاریی لە پۆست و یاسای تایبەت بەو دادگایە نەکراوە.
لەو خوولەی پەرلەماندا، پرۆژەیاسایەک بۆ ئەو دادگایە چووە ناو لیژنە تایبەتەکانی پەرلەمانی بەغدا. بەپێی پرۆژەکە، دەبێ دادوەران جیا لە ئەزموون، هەڵگری بڕوانامەی باڵای یاسایی بن.
سی ڤیی دادوەرانی دادگای فیدراڵی
- دادوەر (مەدحەت مەحموود) سەرۆکی دادگای باڵای فیدراڵی. رۆژی یەکی ئەیلوولی ساڵی ٢٠٠٣ بووەتە سەرۆکی دادگای تەمیزی فیدراڵی. دەرچووی بەشی یاسای کۆلێژی بەغدایە و هەڵگری بڕوانامەی بکالۆریۆس (١٩٥٩ – ١٩٥٨). ساڵی ١٩٦٠ چووەتە ناو سوپای عێراق و وەک لێکۆڵەری داد کاری کردووە. لە رۆژی ٣٠ـی ئایاری ٢٠٠٥ بە مەرسوومی سەرۆکایەتی ژمارە ٣٩٨ بە بڕیاری سەرۆکایەتی ژمارە ٩٦٨ لە رۆژی ٢٧ـی حوزەیرانی ٢٠٠٥ و دوای دەنگدانی نهێنی لە نێوان دادوەرانی دادگای فیدراڵی، بووەتە سەرۆکی ئەو دادگایە.
- دادوەر (فارووق محەممەد مەحموود حوسێن ئەلسامی) هەڵگری بڕوانامەی بکالۆریۆسە و ساڵی ١٩٥٦ دەرچووە.
- دادوەر (جەعفەر ناسر حوسێن) هەڵگری بڕوانامەی ماستەری یاسای تایبەت لە کۆلێژی یاسایی زانکۆی بەغدا. ساڵی ١٩٧٧ ئەو بڕوانامەیەی وەرگرتووە. ساڵی ١٩٦٠ بۆ یەکەمجار لە پارێزگای دیالە دەستی بە کار کردووە.
- دادوەر (ئەکرەم تەها محەممەد ساقی) هەڵگری بڕوانامەی بکالۆریۆس لە بواری یاسا (١٩٦٤). هەر ئەو ساڵەدا بووەتە ئەندامی سەندیکای پارێزەران. ساڵی ١٩٧٦ لە شارۆچکەی دووکان وەک دادوەر دەستبەکار بووە. لە ساڵی ١٩٧٩ تا ١٩٨٨ دادوەری یەکەم بووە لە دادگای کەرکووک. تا پێش ساڵی ٢٠٠٣ و رووخانی رژێمی بەعس وەک دادوەری دادگای پێداچوونەوە، ئەندامی دەستەی تێهەڵچوونەوە و سەرۆکی دادگای تاوانەکان بووە و زۆربەشیان لە کەرکووک بوونە.
- دادوەر (ئەکرەم ئەحمەد ئەمین بابان) ساڵی ١٩٧٦ بڕوانامەی بکالۆریۆسی لە کۆلێژی یاسای زانکۆی سەڵاحەددین وەرگرتووە. ساڵی ١٩٨٠ دەستی بە کاری پارێزەری کردووە. لە ساڵی ٢٠٠٢ تا ٢٠٠٥ ئەندامی دادگای تێهەڵچوونەوەی هەرێمی کوردستان بووە.
- دادوەر (محەممەد سائیب محەممەد مەزهەر یەحیا نەقشبەندی) هەڵگری بڕوانامەی بکالۆریۆسە لە بواری یاسا (زانکۆی بەغدا ١٩٦٠ – ١٩٥٩). سالێ ١٩٦٠ بووەتە ئەندامی سەندیکای رۆژنامەنووسان و تا ساڵی ٢٠٠٤ سەرقاڵی کاری پارێزەری بووە. هاوکات ئەندامی دادگای تێهەڵچوونەوەی هەرێمی کوردستان- ئیدارەی سلێمانی بووە.
- دادوەر (عەبوود سالح مەهدی ئەلتەمیمی) هەڵگری بڕوانامەی بکالۆریۆس لە بواری یاسا (١٩٥٠-١٩٥١).
- دادوەر (میخائیل شمشون قەیس کورکیس) خاوەنی بڕوانامەی بکالۆریۆسی یاسا لە زانکۆی بەغدا (١٩٧٥). دادوەری لێکۆڵەر بووە لە سەرۆکایەتیی دادگای پێداچوونەوەی نەینەوا. دواتر ئەو ئەرکەی بۆ دهۆک گواستراوەتەوە. دادوەر بووە لە دادگای شارۆچکەی سمێل. سەرۆکی دادگای تاوان بووە لە دهۆک. هاوکات جێگری سەرۆکی دادگای پێداچوونەوە بووە لە هەولێر.
- دادوەر (حوسێن عەباس موحسین) خاوەن بڕوانامەی بکالۆریۆس لە بواری یاسا (زانکۆی بەغدا ١٩٦٨ – ١٩٦٩). ماوەی پێنج ساڵ سەرقاڵی کاری پارێزەری بووە و لە بەعقوبە، سامەرا و شارۆچکەی سەدر لێکۆلەری داد بووە.