پەرلەمانتار و شارەزایانی عێراق ئاماژە بەوە دەكەن كە سپیكردنەوەی پارە بووەتە دیاردەیەكی مەترسیدار لە عێراق و لەلایەن كەسانی دەستڕۆیشتوو لە رێی گۆڕینی پارەیەكی ناشەرعی كە لە رێی گەندەڵییەوە هاتووە، بۆ پارەیەكی شەرعی لە رێی پڕۆژەی وەهمییەوە دەكرێت. هەر ئەوان هۆكاری سەرەكی بۆ "لاوازیی دەوڵەت و بێ توانایی لە چاودێریكردنی پارت و هێزە سیاسییەكان" دەگێڕنەوە.
بەپێی زانیارییەكان، عێراق لە پلەی 13مینی گەندەڵترین وڵاتانە لە دنیادا كە مانگانە چوار ملیار دۆلاری ئەمەریكایی لە سپیكردنەوەی پارەدا زیان دەكات. دوای ئەوەی لە 2017دا بە مەترسیدارترین دەوڵەتی عەرەبی و جیهانی لە سپیكردنەوەی پارە هاتووە.
باسم ئەنتوان شارەزای ئابووری عێراق، بۆ "وشە" روونی دەكاتەوە كە كاریگەرییەكانی سپیكردنەوەی پارە بۆ سەر ئابووری عێراق زۆر گەورەیە، چونكە بڕٍێكی زۆری دراوی بیانی لەو رێیەوە دەچێتە دەرەوە و كاڵایەكی زۆری بیانی بە نرخێكی هەرزان دێتە ناوەوەی وڵات كە كێبەركێی بەرهەمی ناوخۆیی و نیشتمانی دەكات و كەرتی بەرهەمهێنان پەك دەخات.
بەگوتەی باسم "سپیكردنەوەی پارە بە چەندان رێ دەبێت، لەوانە مادەی هۆشبەر یان بازرگانیكردن بە پارچەكانی لەشی مرۆڤ یان قومار و هیتریش، بۆیە سپیكردنەوەی پارە بووەتە دیاردەیەكی مەترسیدار لە عێراق".
ئاماژەی دا، لە عێراق بەرەڵایی و بێ یاسایەك هەبوو بۆ نەهێشتنی سپیكردنەوەی پارە، بەڵام لە ساڵانی دوایی دەستەیەكی باڵا لە دەزگە پێوەندیدارەكان پێكهات بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو دیاردە و یاسا دەرچوو و رێوشوێنەكان بۆ ئەوانەی لەو كارە تێوەگلاون دیاری كران، بەڵام ئەنجامی نەبوو.
"ئەوكاتەی كۆنترۆڵی دەرچوونی دراوی بیانی بكەیت و یاسایەكت بۆ هەناردن و هاوردەكردن هەبێت و كوالیتیان كۆنترۆڵ بكەیت، ئەوانە رێگرن لە سپیكردنەوەی پارە كە بریتییە لە تێكدانی ئابووری دەوڵەت و رەنگە بە مەبەست لەلایەن وڵاتانەوە بكرێت و بەوە شەڕێكی تری عێراق دەكەن، جیا لە شەڕی سەربازی و تەناهیی، واتە سپیكردنەوەی پارە ئامرازێكی تری جەنگی ئابوورییە لە دژی عێراق" باسم ئەنتوان وای گوت.
ئەوەیشی خستە ڕوو "سپیكردنەوەی پارە تاوانێكی گەورەیە، پێشتر بەڕێوەبەرایەتی چاودێری لەسەر تەحویلكردن بۆ دەرەوەی عێراق هەبوو كە چاودێری هەموو دەركردنێكی پارەی بۆ دەرەوە دەكرد، بەڵام دوای رووخانی رژێمی پێشووی عێراق، ئەوەش هەڵوەشایەوە. ئێستە بەدواداچوونی رژد هەیە، بەڵام پێویستی بە كاری زیاترە".
لە لیستێكی تایبەتی ئەوروپیدا، عێراق ناوی لەگەڵ 22 دەوڵەت هاتووە لەگەڵ سعوودیە و یەمەن و سووریا بەوەی كەمتەرخەمن لەبارەی سپیكردنەوەی پارە.
سپیكردنەوەی پارە بریتییە لە تەحویلكردن و سپیكردنەوەی ئەو پارانەی لە چالاكی ناشەرعییەوە دەست دەكەون دەیگۆڕن بۆ شەرعی و پۆشینی بەرگێكی یاسایی و بێ كێشە، بەتایبەتی لە رووی سەرچاوەی دەستكەوتنیان.
ئەحمەد حاجی رەشید ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق، بۆ "وشە" گوتی، ناتوانین زیادكردنەكانی بانكی ناو بنێین سپیكردنەوەی پارە، لە عێراق سپیكردنەوەی پارە هەیە، بەڵام كەس ناتوانێ قەبارەكەی دیاری بكات، چونكە تۆ نازانی چەند پارە لە عێراق مامەڵەی پێوە دەكرێت تا بزانی قەبارەی سپیكردنەوەی پارە چەندە كە پارەیەكی ناشەرعییە و دەكرێتە شەرعی.
روونیشی كردەوە "ئەوەی زیادكردنەكانی بانكی ناوەندی ناشەرعی نییە، بەڵام یاساكە بۆشایی تێدایە، لە عێراق سپیكردنەوەی پارە هەیە كاتێك هەندێك لە پارت و دەزگەكان پارەیەكی ناشەرعی دێتە حیسابەكانیان وەك پارەی گەندەڵی و فرۆشتنی پڕۆژەكان، دوای ئەوە ئەو پارە دەخرێتەوە بانك یان پڕۆژەیەكی پێ ئەنجام دەدات، پارەكە دەكاتەوە بە شەرعی ئەوەیە سپیكردنەوەی پارە".
زیاتر گوتی، سپیكردنەوەی پارە زۆرجار باندە نێودەوڵەتییەكان دەیكەن و عێراق ئەوەی نییە و پارەیەكی ئەوەندە زۆریشی نییە، راستە بووەتە رێڕەوێك بۆ تێپەڕبوونی مادەی هۆشبەر كە دەگاتە دەریای سپی ناوەڕاست و لەوێوە بۆ ئەوروپا، لەوە سپیكردنەوەی پارە دروست دەبێت، بەڵام بەو شێوەیە نا كە دەوڵەت یان مافیایەكی نێودەوڵەتی كاری تێدا بكەن.
"ئەوەی لە عێراق هەیە و دەتوانین بڵێین سپیكردنەوەی پارەیە، ئەو پارانەیە كە لە رێی گەندەڵییەوە دێتە حیسابی هەندێك دەزگە و دامەزراوەی سیاسی وەك پارتەكان یان دامەزراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی" حاجی رەشید وای گوت.
لای خۆیەوە نەجیبە نەجیب شارەزای ئابووری و پەرلەمانتاری پێشووی عێراق، بۆ "وشە" دەڵێ، لە 2015 یاسای نەهێشتنی سپیكردنەوەی پارە لە پەرلەمانی عێراق دەرچوو، چونكە زۆر پێویست بوو، زۆر پڕۆژە هەبوون سپیكردنەوەی پارەی بۆ پاڵپشتی داعش تێدا هەبوو، قەبارەی سپیكردنەوەی پارە لە عێراق دیار نییە، گوشارێكی نێودەوڵەتی بۆ سەر حكوومەتی عێراق هەبوو بۆ دەركردنی یاسای تایبەت لەوبارەوە.
بەگوتەی نەجیب "ئەوانەی دەیكەن بریتین لە كەسانی دەستڕۆیشتوو، بۆیە چەند حكوومەت لاواز بێت و كاروباری بازرگانی كەمتر بێتەوە، سپیكردنەوەی پارە زیاتر دەبێت".
دووپاتیشی دەكاتەوە، هۆی سەرەكی لەناونەچوونی سپیكردنەوەی پارە كۆنترۆڵنەكردنی دۆخی تەناهییە لە وڵات، جیا لە هۆكاری سیاسی و ئەو ململانێیەی هەیە، واتە دەتوانین بڵێین لە عێراق دەسەڵات بەهێزە، بەڵام دەوڵەت نییە كە بتوانێ كۆنتڕۆڵی دەروازە سنوورییەكان بكات كە زیاتر لە 35 دەروازەی سنووریمان هەیە زۆرینەیان لە دەستی حكوومەت نین، لە كاتێكدا ئەو دەروازانە كۆنترۆڵی هاتن و چوونی كاڵاكان دەكەن، لەو رێیەوە پارەیەكی زۆر دەست گرووپ و حزبەكان دەكەوێت و لە رێگەی پڕۆژەی وەهمی سپی دەكەنەوە و حكوومەتیش چاودێری ئەوانی پێ ناكرێت.
"عێراق لەو وڵاتانەیە رێژەیەكی زۆر سپیكردنەوەی پارەی تێدایە و لەلایەن دەستڕٍۆیشتووەكان دێتە ئەنجامدان، هەروەها وڵاتانی دراوسێ رۆڵیان لە سپیكردنەوەی پارە هەیە بەتایبەتی ئێران كە شیعەكانی عێراق پێوەندی مەزەویان بەهێزە لەگەڵ ئەو وڵاتە، بۆیە دەبینین پارەیەكی خەیاڵی بۆ كڕینی كاڵا و بەروبوومەكان تەرخان كراوە كە جۆرێكە لە سپیكردنەوەی پارە" نەجیب وای گوت.
قۆناغەكانی سپیكردنەوەی پارە لە عێراق سێ قۆناغن، یەكەم دانانی بڕێك پارە لە حیسابێكی بانكی و هەنگاوی دووەم تەحویلكردنی چەند جارەی ئەو پارە لە بانكێكەوە بۆ یەكێكی تر بۆ ئاڵۆزكردنی پرۆسەی بەدواداچوونی پارەكە، سێیەم تێكەڵكردن و بەكارهێنانی لە پڕۆژەی شەرعی و یاسایی بازرگانی و پیشەسازی.
د. سەلام سمێسم شارەزای ئابووری عێراقی بۆ "وشە" ئەوە دەخاتە ڕوو كە سپیكردنەوەی پارە لە عێراق هەیە و هەستی پێ دەكرێت، كێشەكە لەوەدایە ئەو یاسایانەی بۆ نەهێشتنی دانراون بە روونی كارا ناكرێن.
سمێسم نموونە دەخاتە بەرچاو بۆ تێگەیشتن لە قەبارەی سپیكردنەوەی پارە لە عێراق و دەڵێ "بۆ نموونە مۆز كیلۆیەكی لە عێراق بە كەمتر لە نرخی یەك كیلۆی لە بۆرسە دەفرۆشرێت، ئاخۆ ئەوە ماقووڵە؟ ئەوە مانای بوونی سپیكردنەوەیەكی فرەوانی پارەیە لە عێراق".
ئاماژە بەوەیش دا كە بوونی چێشتخانەی راقی و مۆڵی گەورە كە لە رووی ئابوورییەوە سوود و قازانجی بۆ خاوەنەكانیان نییە، بۆ چییە؟ بۆ سپیكردنەوەی پارەیە، بەهەمانشێوە تەلاری گەورە و پڕۆژەی بێ سوود لە رووی ئابوورییەوە، ئەوانە هەمووی سپیكردنەوەی پارەن.
"ئەو پارانەی دەچنە دەرەوەی عێراق، بۆ نموونە من لە ئوردنم، لێرە كەسانێكی زۆری عێراقی هەن ژیانێكی خەیاڵیی خۆش دەژین، ئەوانەن بەرپرسن لە سپیكردنەوەی پارە، بۆیە پرسەكە پێوەستە بە دەسەڵاتداران و چۆنیەتی بەڕێوەبردنی، كە سەرەڕای بوونی یاسا و پرەنسیپێكی بنەڕەتی لە بانكەكان كە دەڵێت، مەعمیلەكەت بناسە، بەڵام لە عێراق پرسەكە قووڵترە" سمێسم وا دەڵێ.
ئەوەش روون دەكاتەوە كە تۆ پێویستە بزانیت ئەو پارە چۆن دێت و چۆن تەحویل دەكرێت و كۆمپانیاكانی تەحویلكردن چۆن كار دەكەن، چۆن پارە دێت و چۆن دەردەچێت، هەموو ئەوانە سپیكردنەوەی پارەن، بەداخەوە یاساكان بە دەبەنگییەوە جێبەجێ دەكرێن كە بواری باشتر بۆ سپیكردنەوەی پارە دەدەن.
لای خۆیەوە د. حوسێن عەلاوی مامۆستای زانكۆ و شارەزای بواری تەناهی لە عێراق، بۆ "وشە" دووپاتی كردەوە، ئێستە لە عێراق ئەنجوومەنێكی تایبەت بە نەهێشتنی سپیكردنەوەی پارە و پاڵپشتیكردنی تیرۆر هەیە كە لە بانكی ناوەندی و دەزگا تەناهی و سەربازییەكان و هەواڵگری پێك هاتوون، هاوكات ئێستە عێراق پابەندە بە رێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان لەوبارەوە كە لە هاوئاهەنگیدایە لەگەڵ بانكی ناوەندی و بانكە تایبەتەكان و نووسینگەكانی ئاڵوگۆڕی دراو.
دووپاتیشی كردەوە "ئێستە تا ئاستێكی باش كۆنترۆڵ هەیە لەبارەی پاڵپشتیكردنی تیرۆر، بەڵام نەهێشتنی سپیكردنەوەی پارە پێویستی بە شارەزایی مرۆیی هەیە".
لە هۆكارەكانی زیادبوونی سپیكردنەوەی پارە، لاوازیی دەسەڵاتی دەوڵەت و دامەزراوەكانی و زیادبوونی ئاستی تاوان بە هەموو شێوەكانی، پشتبەستن بە سیاسەتی بازاڕی ئازاد و بازاڕی رەش، كردنەوەی سنوورەكان بێ مەرج و كۆتوبەند و لاوازیی كەرتی بەرهەمهێنان، وەستانی كەرتەكانی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی، لەدەست دەرچوونی دۆخی تەناهی، نەبوونی سیاسەتی ئابووری سەقامگیر و روون و بڵاوبوونەوەی بازرگانی قەدەغەكراوەكان و كاڵای بێ چاودێری.
جەمال كۆچەر ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق، بە"وشە"ی راگەیاند، ئێستە لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق بەدواداچوون بۆ زیادكردنەكانی بانكی ناوەندی عێراق دەكات كە رۆژانە بڕێكی زۆر پارە كە دەگاتە زیاتر لە 200 ملیۆن دۆلار دەخرێتە بازاڕەوە لە رێی ئەو زیادكردنانەوە، پەرلەمان گومانی لەو بابەتە هەیە كە هەندێك بازرگان هەن قازانجی گەورە دەكەن.
ئەوەیشی دركاند "لیژنەیەك لە چوار پەرلەمانتار پێكهاتووە بەدواداچوونی ورد بۆ ئەو بابەتە دەكەن و ئەو بابەتەشمان لە دانیشتنەكانی ستراتیجیی بودجە تاوتوێ كردووە كە چەندان شارەزای ئابووری بەشدار بوون، لیژنەی دارایی داوای زانیاری تەواوی لەوبارەوە كردووە كە بڕی پارەكە چەندە و كێن ئەوانەی دەیكڕن و بۆچی بەو نرخ و بڕە دێتە فرۆشتن".
زیاتر گوتی، سپیكردنەوەی پارە یەكێكە لە كێشە گەورەكانی بەردەم بودجەی عێراق كە ساڵانە كورتهێنانی زۆری بۆ دروست دەكات، ئەو بابەتە كاری لیژنەی نەزاهەیە، بەڵام بەداخەوە لیژنەكانی پەرلەمانی عێراق بەیەكەوە كار ناكەن و سەربەخۆ كار دەكەن.
وەك كۆچەر گوتی "سپیكردنەوەی پارە واتە بە قاچاخبردنی پارە، واتە بڕێك پارەی نایاسایی هەیە و كەسانێك هەن دەیانەوێ بەناوی كۆمپانیا و پڕۆژەی وەهمی بە یاسایی پێشانی بدەن، ئەوەش لە سیاسەتی نێودەوڵەتی دەبێتە بەڵگە كە ئەو دەوڵەتە گەندەڵی تێدایە".
"هەروەها دەركردنی دراوی بیانییە بۆ دەرەوەی وڵات كە ئێستە ململانێ لەسەر بوونی پارەی بیانی هەیە، بۆ نموونە ئێران زۆر هەوڵ دەدات پارەی بیانی بچێتە وڵاتەكەیەوە بۆ پاراستنی بەهای دراوەكەی، هەروەها پارەیەكی زۆر بۆ جێی تر دەچێت و ئەوان سوودی لێ دەبینن، زۆر جاریش سپیكردنەوەی پارە لە بەرانبەر هەندێك كار و شتی ناڕەوا و نادروست و پیلان و ناپاكی دەكرێت، ئەوانە مەترسی سپیكردنەوەی پارەن" كۆچەر وای گوت.
* یاساكان لە عێراق بە دەبەنگی جێبەجێ دەكرێن و بواری باشتر بۆ سپیكردنەوەی پارە دەڕەخسێنن.
* پارتە سیاسییەكان پارەیەكی زۆریان دەست دەكەوێت و لە رێی پڕۆژەی وەهمی سپیی دەكەنەوە.
* سپیكردنەوەی پارە لە سیاسەتی نێودەوڵەتی، دەبێتە بەڵگە كە ئەو دەوڵەتە گەندەڵیی تێدایە.