ئەرمەن و كورد، دوو گەلی لێكنزیكی پێكەوە ستەملێكراو، لەلایەن هەمان دەست و هەمان كۆمەڵە و وڵاتانی پارێزەری مافی مرۆڤ، لەلایەن ئەو وڵاتانەی سەری زمان و بنی زمانیان بانگەشەی ئازادییە بۆ تاك و كۆمەڵ بە گشتیی، بێ جیاوازیی زمان، ئاین، نەتەوە و ڕەنگ.. تد. ئێمە دوو گەلی هاوبەشین لە زۆر ڕووی مێژووییەوە، لە زۆر ڕووی ژیار و ژیانەوە.
ئەوكاتە گەلەكۆمەی وڵاتانی ئەوروپا و ئەمەریكا وایخواست و بڕیار هاتە سەر ئەوەی نەخشەی جیۆگرافیای بەشێك لە ئاسیا و بەتایبەت ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگۆڕن. ئەرمەن و كورد دوو گەلی بەشمەینەتی بەشخوراو بوون و پشكی شێریان لەو غەدر و نادادپەروەرییە بەركەوت. لەو ڕۆژگارەدا جەنگی جیهانی یەكەم لە گەرمەیدا بوو، خەلافەتی عوسمانی لە دواڕۆژەكانی تەمەنی نزیك دەبووەوە.
ئەرمەن و كورد كە دوو گەلی ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەكان بوون، بە خۆشی بێت یان ناخۆشی و زۆرداری، خزێنرانە ناو ساترەكانی جەنگ و چاڵەكانی مەرگەوە، لە كاتێكدا هیچ بەرژەوەندییانی تێدا نەبوو. جا بەشداریكردن لەو شەڕانەدا لەژێر هەر ناو و نیشانێكدا بێت، گرنگ ئەوەیە گەلانی ژێردەستە بە چەندان بیانوو، سەرەكیترینیان بیانووی ئاینی و نیشتمانی گەورە (خەلافەت) دەبوو لەو شەڕە وێرانكەرانەدا بەشدار بن.
وەك هەمیشە گەلانی ژێردەستە دۆڕاوی یەكەم و بەشخوراوی هەرە گەورە بوون و بوونە قوربانی گرەوی زلهێزەكانی سەردەم. هەرچەندە خەلافەتی عوسمانی لە دواین هەناسەكانی دەسەڵاتەكەی نزیك دەبووەوە، بەڵام دەستی نەدەگرتەوە لە هەر هەلێك كە هەڵكەوتایە بۆی، بۆ كوشتن و بڕین و وێرانكردن، لەژێر ناوی ئاین و نەتەوە و.. تد.
ساڵی ۱۹۱٥ ساڵی شووم و نەهامەتی هەرە گەورەبوو بۆ ئەرمەنییەكان، هەمان ئەو ساڵە بوو كە عوسمانییەكان بە بیانووی پاڵپشتیكردنی ئەرمەنەكان بۆ ڕووسیا كە لە بەرەی دژ بە عوسمانیدا بوون و بڕیاری كوشتاری ئەرمەنییەكانیان دا، نزیكەی پێنج ملیۆن و 100 هەزار كەسی كوژران بەشێواز و جۆری جیاجیا لە منداڵ و ن و پیر و گەنج. لە كاتێكدا ئەم ژمارە زۆرەی ئەرمەنییەكان كە بەر ئەو شاڵاوە كەوتن، زۆرینەیان نە چەكدار بوون و نە لە مەیدانی شەڕدا كوژران، ئەمەش پێچەوانەی هەموو یاسا و ڕێسا ئاسمانی و زەوینییەكانە. چونكە هیچ یاسا و دەستوورێكی ئاسمانی و زەوینی ڕێ بە كوشتنی خەڵكی بێتوانا و منداڵ و ژن و شەڕنەكەر و وێرانكردنی خانوو و ماڵ و باخ و زەویوزار نادات. بەڵكو شەڕ تەنیا لەگەڵ ئەوانەدا دەكرێ كە شەڕكەرن و توانای هەڵگرتنی چەك و بەرەنگارییان هەیە، ئەویش لە مەیدانی شەڕدا.
بە ئێستەیشەوە دەوڵەتی توركیای پاشماوەی عوسمانی نەیانتوانیوە ئەوە بسەلمێنێ یان ڕەوایەتی بەو كوشتارە بدات لەژێر هەر ناو و نیشانێكدا بێت، چونكە تاكە دوو هۆكار بۆ ئەو كوشتارە هۆی ئاین (كە ئەرمەنەكان كریستیان بوون) و بیانووی پاڵپشتی ئەرمەنەكان بۆ ڕووسیا بوو، بەڵام هیچ كام لەو دوو هۆكارە نابنە ڕێخۆشكەر و واڵاكەری دەرگەی كوشتاری كوێرانە، بەو پێیەی ئەگەر لەناو گەلێكدا كۆمەڵێك كەس ئەو كارەیشیان كرد، نابێت بكرێنە نموونە و لە چاوی ئەوانەوە تەماشای هەموو گەل بكرێت.
گەلی ئەرمەن یەكێك لە نزیكترین ئەو گەلانە بوو كە دەیان خاڵی هاوبەش و مەینەتی جۆراوجۆر لە گەلی كورد نزیكی دەكردنەوە، لە هەموویان گرنگتر نەبوونی سنوور و قەوارەیەكی دیاریكراوی ددانپێدانراو بوو بۆ هەریەك لەو گەلانە. ئەمە وای لێ كردبوون هەمیشە قوربانی شەڕی زلهێزەكان بن و لەكاتی پێویستدا بەكاریان بێنن و لە تەنگانەیشدا پشتیان لێ بكەن.
ئەگەر چاوێك بە مێژووی گەلی كوردیشدا بخشێنین، دەیان كارەساتی لە جۆری ئەرمەنییەكان لە مێژووی دوور و نزیكدا لەلایەن گەلانی جیاجیا و بەناو و دروشمی جیاوازەوە ڕووبەڕوومان بوونەوە، كە هیچیان پاساوێكی باوەڕپێكراویان نەبوو، جگە لە هەوڵدان بۆ پاكتاوی ڕەگەزی و نەژادی. هەردوو گەلی بەشمەینەت لە ساڵانی بەستنی پەیماننامەكانی سەردەمی جەنگە جیهانییەكاندا، نوێنەریان بەشداری پێ كرا لە كۆبوونەوە و دانیشتنەكاندا، بەڵام وەك هەمیشە بەشدارپێكردنیان بە زیان شكایەوە بەسەریاندا بەتایبەت بۆ گەلی كورد، چونكە لەڕێی ئەو پەیماننامانەوە گەلی كورد دابەشی سەر چوار وڵاتی داگیركەری بێ بەزەیی كرا.
بەڵام گەلی ئەرمەن تا ئاستێك باشتر و بە دەسكەوتێكی لە كوردەوە خێردارتر لە كۆبوونەوەكان دەرچوون، چونكە دوای ئەو چەند ساڵە بوونە خاوەن بوون و قەوارەی خۆیان، بەڵام كورد لە هەموو جارێك خراپتر دابەشبوون و لێكترازان كرایە بەشی.
هۆكاری ئەم دابەشكردن و خیانەتە نێودەوڵەتییە دوور نییە دووبەرەكی و باڵباڵێن و شپرزەیی ناوماڵی كورد خۆی بێت وەك هەمیشە و هەموو كات كە خۆخۆری و خۆكوژیی كورد خۆی بووەتە خۆرەی هەموو ئاواتەكانی ئەم گەلە.
كورد وەك ئەرمەنییەكان نەیتوانی سوود لەو هەموو كۆست و شكستە وەربگرێت و دوژمنی خۆی بناسێت، بۆیە بۆ هەمیشە لە سەنگەر گواستنەوە و دووبەرەكیدا مایەوە و هەموو ئاوات و مافەكانیشی كردە قوربانی.
ئەرمەنییەكان لە دوای ئەو كارەساتە دژە مرۆڤایەتییە، بۆ هەمیشە هەڵسوكەوت و ئاڵوگۆڕیان لەگەڵ توركیای دوای خەلافەتی عوسمانیدا ڕاگرت و توانییان لەسەر قاچەكانی خۆیان بوەستن. گوێ بە نەبوونی و ناڕەحەتی نەدەن، تا ئەوكاتەی دەگەن بەو ئاواتانەیان كە قوربانییان بۆ داوە. ئەم كارەشیان بوێرانە و چاونەترسانە بردە سەر و تا ئێستەیشی لەگەڵدا بێت توركیا بە تاوانبار و دوژمنی خۆیان دەزانن، تەنانەت بایكۆتی كاڵا و پێداویستیشیان لەگەڵدا كردوون و پێیانخۆش نییە توركێك بە سەردانیش بچێتە وڵاتەكەیان. \
هەوڵە چڕ و بەردەوامەكانی ئەرمەنییەكان لەسەر داوا ڕەواكانیان، وای لە وڵاتانی زلهێزی دنیا كرد ددان بەو كوشتارەدا بنێن كە عوسمانییەكان دژبە ئەرمەنی كردوویانە و ئەو كارەساتە بە "جینۆساید و كۆمەڵكوژی" بناسێنن.
لە بەرانبەردا گەلی كورد تا ئێستەیش لەبەر خۆخەریككردن بە دەیان كێشەی گەندەڵی و خراپەكاری و دووبەرەكی ناوخۆییەوە، نەیتوانیوە هیچ هەنگاوێك بنێت بۆ كاركردن لەسەر هیچ كام لەو كۆمەڵكوژییانەی بەرانبەری كراوە. لە كاتێكدا مێژووی كۆمەڵكوژییەكانی كورد بەشێكی بەرچاویان نوێن و زۆرینەیان بە ڕۆژی ڕووناك و بە بەرچاوی دنیاوە ئەنجام دراون.
ئەم كارەساتانە ئەگەر نیوەشیان بەسەر هەر گەلێكی خاوەن هەستی نەتەوایەتی و سەركردایەتی بوێردا بهاتنایە، ئێستە لە دەیان شوێنەوە قەرەبوویان لە وڵاتانی تاوانكار وەردەگرت و هەموو تاوانەكانیشیان بە تاوانی دژە مرۆڤایەتی دەناسێنران.
بە نموونە، گەلی جوو دوای ئەو كوشتارە ملیۆنییەی لەلایەن نازییەكانەوە بەرانبەریان كرا بە پشتگیریی بەشێك لە وڵاتانی ئەوروپا، تا ئێستەیش قەرەبووی خوێنی هاووڵاتییانیان لە ئەڵمانیا وەردەگرنەوە و توانییان لەڕێی ئەو پارانەوە كۆڵەكەكانی ئابووری، سیاسی، سەربازی و بنیاتی نەتەوەییان بە جۆرێك بەهێز بكەن، تا ماون كەس نەتوانێ بە چاوی سووك و تەماحیشەوە تەماشایان بكات. لە كاتێكدا ژمارەی جوو نیو هێندەی ژمارەی كورد و تاوانەكانی دژ بە جوو نیو هێندەی تاوانەكانی دژ بە كورد نابن. بەڵام زیندوویەتی و یەكگرتوویی و هەستی بەرزی نەتەوەیی، ئەوانی كردە خاوەنی ئەوەی ئێستە دەستیان بەسەر ئابووری و بەڕێوەبردنی دنیادا گرتووە.
باشترین نموونە بۆ نەتوانین و نەزانینی كورد دوای ئەو هەموو تاوانە جیاجیای ڕژێمی لەناوچووی بەعس دەرهەق بەم گەلەی كرد، نەتوانرا فشارێكی وا دروست بكرێت نەك هەر عێراق قەرەبووی خوێنی هەزاران منداڵ و گەنج و پیری ئەم گەلە بكاتەوە كە تەنیا هۆی كوشتنیان كوردبوون بوو، بگرە نەتوانرا سەركردەی ئەو كۆمەڵكوژی و خوێنڕێژییەش لەسەر تاوانی دژە كوردبوون لە سێدارە بدرێت، كەچی كورد بە چاوی خۆی بینی كە سەركردە دیكتاتۆرەكەی عێراق لەسەر تاوانی كوشتنی چەند شیعەیەك لە سێدارە درا، كوردیش وەك هەمیشە تەنیا تەماشاكردن و چەپڵەلێدانی بۆ مایەوە و هیچ هەڵوێستێكیشی نەنواند لە بەرانبەر ئەو غەدرە گەورەیەدا.
گەلی كورد ئەگەر گەلێكی بەهەڵوێست و نیشتمانی بووایە و خاوەن سەركردایەتییەكی یەكگرتوو بووایە، دەبوو تا ئێستە سەرنجی دنیای بەلای خۆیدا ڕابكێشایە و ئەو تاوانانەی دەرهەقی كراون بە جینۆسایدی بناساندایە، لە بەرانبەریشدا داوای ماف و ماڵ و موڵكی لە داگیركەرانی دەوروبەری بكردایەتەوە، بەپێی تەواوی یاسا جیهانییەكان. بەڵام بەداخەوە نەك هەر ئەوە نەكراوە، تەنانەت نەتوانراوە ژێرخانی ئابووری و بەرهەمی ناوخۆیی هێندە بەرز بكرێتەوە، تا هیچ تاكێكی ئەم گەلە پێویستی بەو هەموو ژەهر و كاڵا مرێنەرانەی دراوسێكانی نەبووایە و وەك گەلی ئەرمەن بایكۆتی كاڵاكانیانی بكردایە.
ئەوكات گەلی خاوەن هەڵوێست و هەستی نەتەوایەتی لەسەر پێ و بڕبڕەی پشتی خۆی دەوەستا.