بارزان محه‌مه‌د عه‌لى- ماسته‌ر له مێژووى هاوچه‌رخ
به‌شى دووه‌م :
پێوه‌ندییه‌كانى نێوان عێراق و توركیا كاردانه‌وه‌یان له‌سه‌ر بزووتنه‌وه‌ى نه‌ته‌وه‌یى كورد له باشوورى كوردستان، به‌شێوه‌یه‌كى راسته‌وخۆ له بزووتنه‌وه‌ى شێخ ئه‌حمه‌دى بارزاندا (1931 – 1932) به‌رجه‌سته بوو، كاتێك رێككه‌وتنامه‌یه‌كى نوێ له نێوان توركیا و عێراق له ئه‌نكه‌ره له‌سه‌ر ده‌ستى مه‌لیك فه‌یسه‌ڵى یه‌كه‌م (1921 – 1933) و مسته‌فا كه‌مال (1923 – 1938) له ته‌مووزى 1931 واژوو كرا، تیایدا كۆتایى به دیاریكردنى سنوور له‌سه‌ر نه‌خشه و زه‌وینى هه‌ردوولا هات. دوابه‌دواى ئه‌وه‌ى عێراق دڵنیابوو كه هێڵه سنوورییه‌كان رێ له هه‌ر ده‌ستێوه‌ردانێكى توركى ده‌گرێت، هێرشى سه‌ربازى عێراق و به‌یارمه‌تى هێزى ئاسمانى به‌ریتانى بۆ سه‌ر ناوچه‌ى بارزان ده‌ستى پێ كرد، له ئه‌نجامدا بزووتنه‌وه‌ى بارزان تووشى نوشستى هات و ئه‌مه بووه سۆنگه‌ى ئه‌وه‌ى شێخ ئه‌حمه‌د و هاوه‌ڵه‌كانى په‌نا بۆ توركیا به‌رن، به‌ڵام توركیا شێخ ئه‌حمه‌د و بارزانییه‌كانى راده‌ستى حكوومه‌تى عێراق كرد، له به‌رانبه‌ریشدا عێراق بزووتنه‌وه‌ى ئاشوورییه‌كانى له باشوورى كوردستان سه‌ركوت كرد، ئه‌و بزووتنه‌وه‌یه كه توركیا مه‌ترسى ئه‌وه‌ى لێ هه‌بوو به‌ریتانیا وه‌ك كارتێكى فشار له‌سه‌ر سنوورى نێوان توركیا و عێراق له دژى توركیا به‌كاریان بهێنێت.
له ساڵى 1936دا رێككه‌وتننامه‌ى 1926 ده‌ستكارى كرا، به‌تایبه‌ت كه به‌شى دووه‌مى رێككه‌وتنه‌كه كه ماوه‌ى 10 ساڵ بوو، هه‌ریه‌ك له توركیا و عێراق ره‌زامه‌ندیى خۆیان ده‌ربڕى له‌سه‌ر نوێكردنه‌وه‌ى ئه‌م به‌شه بۆ 10 ساڵى تر، دواى گۆڕینى بڕگه‌ى یه‌كه‌م له ماده‌ى 13 له به‌شى دووه‌م كه پێشتر به‌و شێوه‌یه بوو، "ئه‌م لیژنه‌یه هه‌ر سێ مانگ جارێك یان زیاتر كۆ ده‌بێته‌وه" هاته گۆڕین و كرا به "شوێن و كاتى كۆبوونه‌وه‌ى لیژنه‌كه له‌لایه‌ن هه‌ردوو حكوومه‌ته‌وه دیارى ده‌كرێت". دووباره درێژكردنه‌وه‌ى ئه‌م ماوه‌یه ره‌هه‌ندى تایبه‌تى خۆى هه‌یه، یه‌كه‌میان ئه‌وه ده‌رده‌خات كه توركیا و عێراق له ماوه‌ى ئه‌و 10 ساڵه‌ى پێشوودا، نه‌یانتوانیوه سنووره‌كانیان به رووى پێوه‌ندییه‌كانى نێوان ئه‌و دوو به‌شه‌ى كوردستاندا توند بكه‌ن. دووه‌میان ئه‌وه ده‌خاته ڕوو كه بزووتنه‌وه‌ى نه‌ته‌وایه‌تیى كورد شوێن و كاتێكى دیاریكراوى بۆ نییه، به‌ڵكو به‌پێى رووداوه ناوخۆیى و ده‌ره‌كییه‌كان له ئاستێكى ئاسۆیدا به‌رز و نزم ده‌كات، بۆیه لیژنه‌ى تایبه‌ت له نێوان ئه‌و دوو ده‌وڵه‌ته، به‌پێى كات و شوێنى رووداوه‌كان كۆبوونه‌وه‌ى خۆى ئه‌نجام ده‌دات، نه‌ك پابه‌ند بێت به‌كاتێكى دیاریكراو.
شیكردنه‌وه‌ى به‌نده‌كانى ئه‌و رێككه‌تننامانه ئه‌وه ده‌رده‌خه‌ن كه ده‌وڵه‌تانى داگیركه‌رى كوردستان به به‌شدارى چالاكانه‌ى به‌ریتانیا و فڕه‌نسا، بناغه‌ى سیاسه‌تێكى هاوبه‌ش و دژ به كوردیان دامه‌زراند، ئه‌و راستییه له‌لایه‌ن نووسه‌رانه‌وه فه‌رامۆش كراوه كاتێ زۆربه‌یان له‌و باوه‌ڕه‌دان گوایه په‌یمانى سه‌عد ئاباد سه‌ره‌تاى سیاسه‌تى هاوبه‌شى دژ به كورده، راستییه‌كه‌ى ئه‌وه‌یه كه پێش به‌ستنى په‌یمانى سه‌عد ئاباد به 10 ساڵ، توركیا و عێراق و ئێران و سووریا به پشتگیریى به‌ریتانیا و فڕه‌نسا ستراتیجێكى هاوبه‌شیان دژى بزاڤى رزگاریخوازى گه‌لى كورد گرتبووه به‌ر و هاوكارى یه‌كتریان به‌رانبه‌ر به كورد ده‌كرد، ئه‌و هاوپه‌یمانێتییه به‌رهه‌مى دوو رووداوى مێژوویى بوو:
یه‌كه‌م/ یه‌كلاكردنه‌وه‌ى كێشه‌ى مووسڵ و لكاندنى به عێراقه‌وه كه له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتى به‌ریتانیا دابوو، توركیاش ناچار كرا ده‌ست له داواكارییه‌كانى له‌م به‌شه‌دا هه‌ڵگرێت.
دووه‌م/ به‌رپابوونى زنجیره‌یه‌ك راپه‌ڕین له باكور و باشوور و رۆژهه‌ڵاتى كوردستان، ئه‌و ده‌وڵه‌تانه و له پشتى ئه‌وانیشه‌وه به‌ریتانیا و فه‌ه‌ِنسا كه رۆژێك له رۆژان باسى سه‌ربه‌خۆیى كوردستانیان ده‌كرد، ناچار كرد پێكه‌وه بۆ سه‌ركوتكردنى كورد كار بكه‌ن و واز بهێنن له هه‌وڵ و ته‌قه‌لاى به‌كارهێنانى كورد دژ به یه‌كتر، چونكه ئاكامى ئه‌و سیاسه‌ته له به‌رژه‌وه‌ندیى هیچیان نه‌بوو.
له‌م سۆنگه‌یه‌وه ده‌كرێ بگوترێت، ناوه‌ڕۆكى ئه‌و رێككه‌وتننامانه ئه‌وه ده‌رده‌خه‌ن كه ده‌سه‌ڵاتدارانى ناوچه‌كه و زلهێزه‌كان هه‌موو هه‌وڵ و ته‌قه‌لایان بۆ ئه‌وه بوو كه بزاڤى رزگاریخوازى كورد به ئاژاوه‌نانه‌وه و چه‌ته‌گه‌رى و چه‌ند ده‌سته‌یه‌كى رێگر و جه‌رده له قه‌ڵه‌م بده‌ن، ئامانجى ئه‌مه‌ش ته‌نیا پاكانه‌كردن بوو بۆ سه‌ركوتكردنى بێ به‌زه‌یییانه‌ى كورد و رێگرتن له‌وه‌ى كه‌سێك له ناوچه‌كه و دنیادا سۆزى به لاى كوردا بجووڵێ و لایه‌نگرى خه‌باتى ره‌واى كورد بكات، له هه‌مان كاتدا هه‌وڵى بێ وچانیان بۆ ئه‌وه‌بوو سنووره‌كان كه تا بیسته‌كانى سه‌ده‌ى بیسته‌م هیچ نه‌بێت له‌نێوان پارچه‌كانى كوردستاندا، بكه‌ن به راستییه‌ك له مێشك و ده‌روونى هه‌موو كوردێكدا، بۆیه په‌ڕینه‌وه‌ى سنوور بوو به تاوانێك و كوردی له‌سه‌ر سزا ده‌درا، ئه‌م راستییه ئه‌وه روون ده‌كاته‌وه بۆ پرسى پاراستنى سنوور و چاودێریكردنى ئاسایشى ناوچه سنوورییه‌كان به رێژه‌یه‌ك بایه‌خى پێ درا و بوونه به‌ندى هه‌میشه‌یى هه‌موو ئه‌و رێككه‌وتننامه و پرۆتۆكۆلانه. هه‌روه‌ها په‌یدابوونى ئه‌و سنوورانه ده‌یان كۆسپ و ته‌گه‌ره‌ى نوێى له به‌رده‌م پرۆسه‌ى چه‌سپاندنى یه‌كێتى نه‌ته‌وه‌یى كورد و دامه‌زراندنى ده‌وڵه‌تى سه‌ربه‌خۆى كوردستاندا دروست كرده‌وه و چاره‌سه‌ركردنى پرسى نه‌ته‌وه‌ى كوردى ئه‌وه‌نده‌ى تر ئاڵۆتر كرد .
سه‌رچاوه‌كان :
()سروه أسعد صابر، كوردستان الجنوبیه 1926-1939، ده‌زگاى چاپ و په‌خشى حه‌مدى، سلێمانى، 2006 .
(2) نصیف جاسم المگلبى، موقع تركیا الجیوستراتیجى و أهمیته للعراق، رساله دكتورا غیر منشوره، قسم الجغرافیا، كلیه الاداب، جامعه بغداد، 1986؛ صبحى ناڤم توفیق، تركیا والتحالفات السیاسه – میپاق سعد أباد معاهده الصداقه فی وپائق الممپلیات العراقیه فی استانبول و أنقره( 1930 – 1953)، دار المأمون، بغداد، 2002 ؛ مقدم شاكر ، تاریخ الصداقه بین العراق و تركیا، مگبعه دار المعرفه، بغداد، 1955.
(3)مپنى أمین قادر، قچایا القومیات و اپرها على العلاقات الدولیه القچیه الكوردیه نموژجا، مركز كوردستان للدراسات الستراتیجیه، السلیمانیه، 2003.
(4)صدیق عپمان محو، العامل الخارجى و دوره فی اخماد الانتفاچات الكوردیه_ دور بریگانیا فی اخماد انتفاچاتی بارزان اڵاولى و الپانیه 1931- 1945 نموژجا، مگبعه الپقافه، اربیل، 2010؛ كامه‌ران مه‌نتك، كوردستان له سیاسه‌تى هه‌رێمایه‌تیدا 1932 – 1955، سه‌نته‌رى لێكۆلینه‌وه‌ى فیكرى و ئه‌ده‌بى نما، هه‌ولێر، 2010 .
(5)هێرش عه‌بدوڵا حه‌مه كه‌ریم، پێوه‌ندییه سیاسییه‌كانى نێوان هه‌رێمى كوردستان و توركیا 1991 – 1998، مه‌ڵبه‌ندى كوردۆلۆجى، سلێمانى، 2007.