بارزان محه‌مه‌د عه‌لى- ماسته‌ر له مێژووى هاوچه‌رخ
دواى ئه‌وه‌ى له 27/5/1960 یه‌كه‌م كوده‌تاى سه‌ربازى له توركیا به‌سه‌ركردایه‌تى جه‌مال گورسیل ئه‌نجام درا، به‌دواى خۆیدا كێشه ناوخۆییه‌كانى توركیا روویان له ئاڵۆزى كرد، له‌وكاته‌دا توركیا نه‌یده‌توانى وه‌ك پێشتر چاودێرى بارودۆخى باشوورى كوردستان بكات، به‌تایبه‌ت له‌و ماوه‌یه‌دا شۆڕشى ئه‌یلوول (1961-1975) له‌لایه‌ن پارتى دیموكراتى كوردستان به سه‌ركردایه‌تیى رابه‌ر مسته‌فا بارزانى دژى تاكڕه‌وى رژێمى كۆمارى و پێشێلكارى مافه‌كانى كورد له عێراق به‌رپا كرا.
لێره‌وه شوێن و پێگه‌ى شۆڕش زه‌نگێكى ئاگاداركردنه‌وه بوو بۆ توركیا و ئێران، به‌وه‌ی هه‌ستى نه‌ته‌وه‌یى كوردى به زیندوویى ماوه‌ته‌وه و به‌رگرتن یان یارمه‌تیدانى ئه‌و شۆڕشه، واته گواستنه‌وه‌ى چالاكى كورد بۆ به‌شه‌كانى ترى كوردستان، بۆیه حكوومه‌تى توركیا لاى خۆیه‌وه ته‌واوى سنوورى خۆى به روویاندا داخست، ئه‌وه له كاتێكدا سنوور ئاوه‌ڵا بوو بۆ ئه‌و هۆزانه‌ى له ململانێ له‌گه‌ڵ بارزانییه‌كان به رووى سنوورى توركیادا هه‌ڵهاتبوون.
جگه له‌مه له تشرینى دووه‌مى 1961دا جه‌مال گورسیل كورده‌كانى توركیاى ئاگادار كرده‌وه كه نه یارمه‌تى بارزانى بده‌ن و نه چاو له بزووتنه‌وه‌كه‌ى ئه‌و له كوردستانى عێراق بكه‌ن، خۆ ئه‌گه‌ر یارمه‌تییان دا یان چاویان لێ كرد، ئه‌وا هێزى چه‌كدارى توركیا بێ دوودڵى بۆمبارانى شار و لادێكانیان ده‌كات، تا ئه‌ندازه‌ى ته‌ختكردنیان له‌گه‌ڵ زه‌ویدا .
سه‌ربارى ئه‌و هه‌ڕه‌شانه، خێڵه سنوورییه‌كانى عێراق و توركیا وه‌ك خێڵى "گۆیان، دۆسكى، قشوریه، ئۆرما" به چه‌ك و چه‌كدار و یارمه‌تى دارایی هاوكارى شۆڕشی كوردیان كرد، له‌مباره‌یه‌وه حكوومه‌تى عێراق به‌مه‌به‌ستى رێگرتن له یارمه‌تى كوردانى باكور بۆ شۆڕشى كورد، له 1/11/1963 له رێى تالیب مشتاق باڵوێزى عێراق له ئه‌نكه‌ره، داوا له حكوومه‌تى توركیا ده‌كات سنووره‌كانى له به‌رده‌م هاوكارییه مرۆیى و داراییه‌كانی هۆزى (گۆیان) ببه‌ستێت. هه‌روه‌ها به‌گوێره‌ى نووسراوه‌كانى به‌رێوه‌به‌رایه‌تى ئاسایشى لیواى موسڵ، سه‌رۆك هۆزه‌كانى شارۆكه‌ی (جلكى) له باكورى كوردستان و هۆزه‌كانى (بیت شه‌باب) پێوه‌ندییان كردووه به شۆڕشه‌وه له (به‌روارى باڵا) و زاخۆ. (دانا ئاده‌مز شمدت) هه‌مان ئه‌و زانیارییانه پشتڕاست ده‌كاته‌وه كه گه‌لێك چه‌كى بڕنه‌و له دیوى توركیاوه به‌ده‌ست شۆڕش گه‌یشتوون. هه‌ر له‌مباره‌یه‌وه رۆژنامه‌ى (ألاخبار)ى به‌غدا له ساڵى 1963 نووسیویه‌تى، "هه‌زاران كه‌س له خێڵ و تیره‌كانى (بۆتان، ئورما، قشورى، گۆیان) سنوورى توركیایان به مه‌به‌ستى یارمه‌تیدانى شۆڕشى كورد له عێراق به‌زاندووه".
له به‌رانبه‌ر خواستى ده‌ستێوه‌ردانى توركیاش له ناوخۆی عێراق، سه‌رۆك وه‌زیرانى عێراق رای گه‌یاند، "ده‌بێت گه‌لى تورك فشار له‌سه‌ر حكوومه‌ت بكه‌ن تا پشتگیرى كورد نه‌كات"، ئه‌مه‌ش ته‌نگژه‌یه‌كى دیپلۆماسى توندى به‌دواى خۆیدا هێنا، به جۆرێك به ناچارى توركیا به فه‌رمى رای گه‌یاند، "له به‌رژه‌وه‌ندیدا نییه كورد هان بدات دژى عێراق"، بۆ نموونه بۆ پیشاندانى نیازپاكى خۆیشى، هه‌ڵسا به چۆڵكردنى حه‌وت دێهاتى سنوور تا هێزه عێراقییه‌كان ئاسانكارییان بۆ بكرێ دژى شۆڕشگێران. راستییه‌كه‌ی توركیا هه‌وڵى ده‌دا كوردى باشوورى كوردستان بۆ ته‌نگژه و نائارامى ناوخۆی عێراق به‌كار بهێنێت، نه‌ك پشتگیریكردن له مافه ڕه‌واكانی، چونكه به كاریگه‌رى ره‌وشى عێراق، خۆپێشاندانى گه‌وره له شاره گه‌وره‌كانى توركیادا ده‌ستى پێ كردبوو.
به درێژایى ساڵی 1961 و ناوه‌ڕاستى 1962، حكوومه‌تى توركیا له به‌رانبه‌ر چالاكییه‌كانى سوپاى عێراق له سه‌ر سنوورى توركیا و عێراق دژ به شۆڕشى كورد بێده‌نگیى خۆى نواند، چونكه به پێویستى ده‌زانى ئه‌و چالاكییانه به‌رده‌وام بن تا شۆڕشه‌كه له ناو ده‌چێت، به مه‌رجێك سوپاى عێراق چالاكییه‌كانى سنوورداربن و سنوورى نێوانیان پارێزراو بێت، به‌ڵام كاتێك له 15/8/1962دا فڕۆكه عێراقییه‌كان به هه‌ڵه پێگه‌یه‌كى توركیایان پێكا و دوو پۆلیسى سنوورى توركیا كوژران، له به‌رانبه‌ردا توركیا بۆ رۆژى دوایى به بیانووى سنوور به‌زاندن، فڕۆكه‌یه‌كى عێراقى خسته خواره‌وه، دواى ئه‌م رووداوه، توركیا نوێنه‌رى خۆى له عێراق كشانده‌وه، به‌ڵام كاتێك ئه‌و هه‌واڵانه‌ى بۆ پشتڕاست بووه‌وه كه كورد بۆ گواستنه‌وه‌ى چه‌ك و یارمه‌تى سه‌ربازى به شۆڕشه‌كه‌یان سنوورى توركیا به‌كار ده‌هێنن، بۆ به‌رگرتن له‌م كارانه، توركیا پێوه‌ندییه‌كانى خۆى له‌گه‌ڵ عێراقدا ئاسایى كرده‌وه.
بۆ نموونه له ساڵى 1962 توركیا بووه په‌ناگه‌ى ئه‌و جاشانه‌ی كه به‌ره‌نگارى هێزى پێشمه‌رگه‌ى كوردستان ده‌بوونه‌وه و له كاتى تێكشكانیاندا په‌نایان بۆ ناو خاكى توركیا ده‌برد و له‌لایه‌ن حكوومه‌تى توركیاوه پشتگیرى ده‌كران.
هاوكات عێراق و توركیا بۆ لاوازكردنى ریزى ناوخۆى شۆڕشى كورد، ده‌ستیان كرد به فریودانى ئه‌و خێڵانه‌ى دوژمنایه‌تییان هه‌یه له‌گه‌ڵ بارزانییه‌كان و هانیان دان بۆ پشتگرتن له پێشمه‌رگه له‌كاتى هێرشى سوپاى عێراق. له‌مه‌شدا ویستیان ئه‌م چه‌كدارانه بكه‌نه له‌مپه‌رێك له به‌رده‌م هاوكاریى كوردى باكور بۆ باشوورى كوردستان، بۆیه بارزانى له ساڵى 1962دا توركیا و ئێرانى ئاگادار كرده‌وه كه ده‌توانێ سنووره‌كانیان ببه‌زێنێت بۆ ته‌مبێكردنى ئه‌و خۆفرۆشانه.
دواى ئه‌وه‌ى به‌عسییه‌كان له رێى كوده‌تایه‌كه‌وه له هه‌شتى شوباتى 1963 گه‌یشتن به ده‌سه‌ڵات، توركیا هه‌رزوو ددانپێدانانى خۆى بۆ حكوومه‌تى نوێ راگه‌یاند، چونكه سه‌رانى كوده‌تاكه له ناوه‌ندى سیاسیدا به بیرى ناسیۆنالیستى عه‌ره‌بى توندڕه‌وى دژه كۆمۆنیستى ناسرابوون كه ئه‌مه مایه‌ى خۆشحاڵى توركیا بوو، له‌به‌رئه‌وه‌ى كوده‌تاچییه‌كان توندوتیژ بوون به‌تایبه‌ت له به‌رانبه‌ر كورددا، هاوكات له‌گه‌ڵ ره‌وتى كۆمۆنیستى عێراق ناكۆك بوون كه ئه‌مه‌ش عێراقى له بلۆكى سه‌رمایه‌دارى رۆژئاوا و په‌یمانى ناتۆ نزیكتر ده‌كرده‌وه كه توركیا تێدا ئه‌ندام بوو.
سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى بۆ یه‌كه‌مین جار پاكتى سه‌نتۆ به‌گه‌رمى پێشوازى لێ كردن و داواى گه‌ڕانه‌وه‌ى عێراقى كرد بۆ هاوكارى دژى كورد، چونكه هه‌موو لایه‌ك گیرۆده‌ى یه‌ك پرس بوون ئه‌ویش پرسى كورده، وایانده‌بینى كه ده‌بێ هه‌موو لایه‌ك یه‌ك بگرن دژى ئه‌و مه‌ترسییه، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش زۆر دوا نه‌كه‌وتن، له مانگى نیسانی 1963دا نوێنه‌رى توركیا و ئێران و عێراق له به‌غدا ده‌ستیان به گفتوگۆ كرد و پیلانى كارى له‌شكریى هاوبه‌شیان له دژى شۆڕشى ئه‌یلوول داڕشت، له‌و باوه‌ڕه‌دا بوون كه ده‌بێ هاوكارى سوپاى عێراق بكه‌ن دژى هێزه‌كانى پێشمه‌رگه‌ى كوردستان، له‌م سۆنگه‌یه‌وه ئێران و توركیا بڕیاریان دا سنووره‌كانیان دابخه‌ن بۆ ئه‌وه‌ى رێى یارمه‌تى و هاوكارى كوردى ئێران و توركیا بۆ كوردى عێراق بگرن، ته‌نانه‌ت له كاتى كۆبوونه‌وه‌كانى پاكتى سه‌نتۆ له كه‌راجى و ئه‌زمیر له ساڵى 1963، باسى پرسى كورد كرا و هه‌وڵى یه‌كخستنى هه‌ڵوێسته‌كانی ئه‌ندامه‌كانیان دا.
له كۆبوونه‌وه‌ى ئاسایى سه‌نتۆ، بڕیار درا توركیا و ئێران یارمه‌تى عێراق له دامركاندنه‌وه‌ى سه‌رهه‌ڵدانى بزووتنه‌وه‌ى باشوور بده‌ن. هه‌ر له‌وكاته‌شدا بوو ده‌وڵه‌تانى ئه‌مه‌ریكا و به‌ریتانیا و ئه‌ڵمانیاى رۆژئاوا، یارمه‌تى دارایى و له‌شكرى حكوومه‌تى عێراقیان دا. له‌و ماوه‌یه‌دا عێراق به‌مه‌به‌ستى كۆتاهێنان به شۆڕشى كورد، پیلانێكى به ناوى پلانى دیجله داڕشت، ئه‌م پیلانه هاوشێوه‌ى پاكتى سه‌عدئاباد و به‌غدا، هاوكاریى توركیا و ئێران و سووریاى پێویست بوو، وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى عێراق تالیب شه‌بیب نوێنه‌رى ئه‌م ده‌وڵه‌تانه‌ى له به‌غدا له پیلانه‌كه ئاگادار كرده‌وه و هه‌رسێ لایه‌ن (توركیا، ئێران، عێراق) رێككه‌وتنیان له‌سه‌ر كرد و وه‌زیرى به‌رگریى عێراق سه‌رپه‌رشتى پیلانه‌كه‌ى ده‌كرد، هه‌روه‌ها دوو ئه‌فسه‌رى پێوه‌ندیدار به پله‌ى عه‌قید له توركیا و ئێران گه‌یشتنه باشوورى كوردستان و پێوه‌ندییان به فڕۆكه‌ى وڵاته‌كانیان ده‌كرد كه له ئاسمانى عێراقدا ده‌فڕین و بنكه سه‌ربازییه‌كانى خۆیانیان له‌سه‌ر سنوور له ورد و درشتى ئۆپراسیۆنى سوپاى عێراق بۆ سه‌ر شۆڕشى كورد ئاگادار ده‌كرده‌وه.
سه‌ربارى ئه‌وه‌ى ئه‌نجوومه‌نى ئاسایشى نه‌ته‌وه‌یى توركیا له 19ى حوزه‌یرانى 1963دا، بڕیارى هاریكارى سوپاى عێراقى دژى كورد دابوو، ته‌نانه‌ت ئه‌فسه‌رانى تورك له مووسڵ به‌شدارییان له داڕشتن و به جێهێنانى پیلانى هاوبه‌ش دژى كورد ده‌كرد.