تایتڵی ئەم نووسینە بیرۆكەیەكە بۆ موناقەشە لەسەر ئەو لێشاوە كتێبەی كە رۆژانە لە كوردستان بەبێ فلتەری فكری و یاسایی دەردەچن، پرسیارەكەی من لەبارەی خوێنەری رژدی كتێبەوەیە، ئایا ئێستەش كتێب بەشێكە لە سەرمایەگوزاری بازاڕ و مەعریفە دەوری تێدا دەبینێ؟. ئایا ئەو سەرمایەگوزارییە لە خزمەتی كێیە و دەچێتە گیرفانی كێ؟، بۆچی دامەزراوە بەناو ئەكادیمییەكان بارتەقای دەرەوەی ئەكادیمیا بەرهەمیان نییە؟ كێ و چۆن بەها بۆ كتێب بگێڕینەوە؟.
لە مێژە كتێب بەشێك بووە لە كولتوور و بەتایبەتی سەرمایەی گەلان و كاڵای بازاڕ، لە سەردەمی فیرعەونەكان و یۆنانییەكان كە لەكێبەركێی فەلسەفیدا بوون، نووسین و كتێب یەكێك بووە لە چەكە كاریگەرەكان، چونكە تاكە فاكتەری بە دیكۆمێنتكردنی ئەو زەمەنە راگوزەرانە بووە كە بۆ زەمەنێكی تر بوون بەزەخیرەی مەعریفی، بەوپێیەی كە پێشتر بەپەڕەمووچ و قامیش و تا گەیشت بە قەڵەم، كتێب دەنووسران، ئەوكات نووسین لەژێر كۆنترۆڵی كەنیسە و پەرستگەكانی دنیادا مۆنۆپۆل كرابوون، لە دنیای عەرەبیشدا دواكەوتوویی خەلافەتە یەك لەدوای یەكەكان بەهۆی ترسیان لە رۆشنگەری، بەشی زۆری كتێب و دەستنووسەكانی رابردوویان سووتاند و سنووریان بۆ مەعریفە دانا، بەڵام لە سەردەمی عەباسیدا شۆڕشێك بەرپابوو، ئەویش دووبارە چاپكردنەوە و نووسینەوەی كتێبە فەلسەفی و ئەدەبییەكانی پێشوو بوو، لە ئەوروپاش بەر لە رۆشنگەری گۆنتەنبێر لە ساڵی 1453 كە چاپخانەی بەرهەم هێنا وەك داهێنان، هەر ئەوكاتە بوو بە شۆڕشێك بۆ مەعریفە و بە بازاڕشكردنی مەعریفە.
دوای ئەوەی كاپیتالیزم وەك سیستمێكی مۆدێرن تێگەیشت كە هەموو شتێك كاڵایە، ئیتر كتێبی وەك بەرهەمهێنانی كاڵا كرد بە پیشەسازی
دوای ئەوەی كاپیتالیزم وەك سیستمێكی مۆدێرن تێگەیشت كە هەموو شتێك كاڵایە، ئیتر كتێبی وەك بەرهەمهێنانی كاڵا كرد بە پیشەسازی، مەبەست لەمە سەرمایەگوزاری بووە، چونكە بۆ دروستكردنی كتێب جگە لە بیركردنەوە و نووسین بەدەست، دەبوو كاغەز و رەنگ و كرێكار بەشداری لەم شۆڕشە پیشەسازییەدا بكەن كە كۆی پرۆسەكە دەكەوێتە ناو چوارچێوەی سیستمە ئابوورییەكە.
دەسەڵاتی مەعریفە یەكێك لەو سۆبژێكتانە بووە كە هەم سەرخان و هەم ژێرخانی كۆمەڵگەی دەوڵەمەند كردووە، جگە لەمانەش بەهۆی بوونی كارگەی كتێبەوە، كایەكە بەشێكی تر بوو لەو شۆڕشە بەردەوامانەی كاپیتالیزمی جێكەوتە كرد، وەك چۆن كێبەركێ هەیە لە نێوان كارگەكانی ماشێن و كارگەی چنینی دەستی لە تەواوی دنیادا، ئاوهاش كێبەركێ لە نێوان دەوڵەتەكان و كارگەكانی كەرتی تایبەت لە تەواوی دنیا دروست بوون، ئەم بازاڕە وایكرد كە هەریەك لەو دەوڵەتانە بەرهەمی خۆیان هەناردە بكەنە دەرەوەی خۆیان.
بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كە هەموو نەتەوەكان پێویستیان بە شۆڕشی ناسیونالیستی بووە، كتێب بەردەوام بەشێك بووە لەو هەوڵانەی كە ناسیونالیزمی نەتەوەكانی بەیەكتر ناساندووە، واتە بۆ ناسینی نەتەوەیەك و كولتوور و ئاین و مێژووەكەیان، دەبوو نەتەوەكان لەرێی وەرگێڕانەوە كتێبی یەكتر بناسن، واتە لە دوای سەدەی 16 و 17 هەموو نەتەوەكان خۆیان بەكتێبەوە سەرقاڵ كرد، چونكە مەعریفە ئاسان نەبوو بگاتە دەستی هەموو كەسێك، بۆیە لایەنە ماتریالییەكەی بەشێك بوو لە كاپیتالیزمی مەعریفە، رۆمان كە دەرهاویشتەی سیستمی كاپیتالیزمە، یەكێك بوو لەو ژانرە زیندووانەی كە خوێنەری زیاتر بوو لە فەلسەفە و فكر و زانست، بۆیە بەشدارییەكی زۆری كرد لە ناساندنی ئەدەبی هەموو نەتەوەكان بۆ خوێنەرانی یەكتر، چونكە مێژوونووسان نەیانتوانی بەهۆی دەسەڵاتی ستەمكارەوە، تەواوی حیكایەتەكان بگەیەننە دەستی خەڵك و خوێنەر، بەڵام رۆمان توانی ئەم مێژووە لە دەرەوەی ریالێتی بگەیەنێتە خەڵكی خوێنەر، بەمەش ناسیونالیزم بوو بەهاوبەشێكی ئاكتیڤی بزووتنەوەی سەرمایەگوزاری دەوڵەتانی پیشەسازی.
دۆنكیشۆت یەكێك لەو كتێبە شۆڕشگێڕانەیە كە برەوی بەناسیونالیزمی نەتەوەكان دا، چونكە سەردەمی فیودالیزم و كاپیتالیزمی پێكەوە گرێ دا، كەواتە كتێب لێرەدا ئەو كۆمینكەیشنە بوو كە تەواوی تاكەكانی نەتەوەكانی پێكەوە ئاشت كردووە، لێرەوە كاپیتالیزم كەڵكی لەم واقیعەش وەرگرت، ئەویش ناچاركردنی خوێنەر و خواستی مەعریفە بوو بەرەو خوێندنەوەی كتێب، كەواتە لێرەدا دەبوو كاڵایەك بۆ خوێنەر پەیدا بكرێت، بۆیە چاپخانە بوو بەبەشێك لە بەشداریكردنی كاپیتالیزم كە ئەدەب هاوشانی مێژوو، لە زەینی خەڵكدا رەنگی دەدایەوە.
گەیاندنی مانیفێست
هەموو نەتەوەكان دەبوو لەرێی مانیفێستە جیاوازەكان بۆ نەتەوە و مەزەو و ئاینەكان، بگەیەننە خوێنەر و پەرستگە و راوێژكارە سیاسییەكانی سیستمی دەوڵەت، جگە لەمانەش گەیاندنی مەعریفە بوو بۆ قوتابیان و مامۆستاش كە برەودان بە سیستمی پەروەردە، هەروەها بۆ سێكتەرەكانی تری دەوڵەت، ئەمە بە كتێب نەبوایە بەهیچ بوارێكی تر نەدەكرا، لێرەوەیە پرسیارە جەوهەرییەكە، ئایا كورد بۆچی و بە چ مەبەستێك بەلێشاو كتێب لەناوەوە و لە دەرەوەی جیۆگرافیای خۆی چاپ دەكات، ئەم سەرمایەگوزارییە چ مانایەك بەهەناردەكردنی مەعریفەی نەتەوەیەك دەبەخشێت كە خۆی هێشتا پێویستی بەوەرگرتن هەیە؟ لە كوێدا بەهەدەردانی ئەو پارەیە سوودی هەیە كە ئابووری نەتەوەیەك بەناوی مەعریفەوە بگاتە وڵاتێكی تر؟. لەكاتێكدا نەتەوەكە خۆی خاوەنی چاپخانەی خۆی بێت و بەكاری نەهێنێ.
ئەم بابەتە وەك كێشەی مۆدێرنەی ئێرانە لە دوای هاتنی جمهووری ئیسلامی، وەختێك میشیل فۆكۆ بەناوی رۆژنامەنووس دەڕوات بۆ ئێران، پرسیار دەكات بۆچی ماكینەی دروومانی خۆتان بەكار ناهێنن؟. ئەوانیش لە وەڵامدا دەڵێن (ئەو ماشێنانە مۆدێرن نین، فۆكۆ دەڵێ باشترین شت ئەوەیە بەو ماشێنانە كار بكەن، تا كەرەستەی مۆدێرن بگاتە وڵاتەكەتان). ئەم حاڵەتە ئێستە لە كوردستان دووبار بووەتەوە، ئەویش پرسی بە كاپیتاڵیستكردنی كتێبە، بەمەرجێك هیچ مانیفێستێكی نەتەوەیی لە گوتاری ئەو كتێبانەدا نییە، هەروەها هیچ سوودێكی بۆ ژێرخان و سەرخانی كۆمەڵگەی كوردی نییە، چونكە لە هەردوو بارەكەدا داهێنانی مەعریفی و ئاوری كورد خۆی نییە، كەوابوو ئەم لێشاوە لە كتێب چاپكرد و بە پیشەسازیكردنە، سوودەكەی چییە و بۆ كێیە؟، ئایا دەكرێ وەزارەتی رۆشنبیری تەنیا كاری پێدانی ژمارەی سپاردن بێت؟ دەكرێ شاهیدی ئەوە بێت كە هەرزەكار و بێ ئەزموون كتێب بەرهەم بهێنن و فلتەرێك نەبێت؟. دەكرێ هەموو كتێبێك ناونیشانی مەعریفەی هەبێت و ناوەڕۆكیشی بۆش؟. ئەم كاپیتالیزمەی كتێب خزمەتی كێ دەكات؟.