هیچ دەوڵەتێك نییە لە دنیادا لانیكەم ژیانی سیاسی و كارگێڕی رێكنەخستبێت و بە سیستم كار نەكات، سا با سیستمەكە لەژێر هەر ناونیشانێك بێت، مەبەست لە سیستم ئەوەیە كە نەتەوە یان كۆمەڵگەكە رزگاری بووە لەو گرێ كۆمەڵایەتییانەی كە رێی لە دەستوور و یاسای هاوچەرخ گرتووە، (تالكۆت پارسەن) یەكێكە لە تیۆریستینە هاوچەرخەكانی سیاسەت، لە كتێبی (سیستمی كۆمەڵایەتی)دا دووپات لەسەر شێوە و پێكهاتەی ئەو دەوڵەتانە دەكاتەوە كە دەستووریان هەیە، پێی وایە هەر ئەو سیستمە دەتوانێ تێگەیشتنی حكوومەت فراوانتر بكات و لەڕێی گەلەوە حوكم بكرێت.
ئەم تێگەیشتنەی تالكۆت لەوێوە سەرچاوەی گرتووە كە كۆمەڵگە نابێت تەنیا داوای هەبێت لە دەستەبژێری سیاسی و حزب، بەڵكو دەبێ هەوڵی گۆڕینی پێوەندییە كۆمەڵایەتییەكانیشی هەبێت لە كلاسیكییەت و دواكەوتووییەوە، بۆ پێشكەوتنخوازی و دەور و نەقشی هەبێت لە دامەزراندنی گرووپە كۆمەڵایەتییەكان، نەك چاوەڕوانی دەستی حزبەكان و حكوومەت بن، ئەم جۆرە تێگەیشتنە هاندانێكی كاریگەرە لەسەر دەستەبژێریش كە سیاسەت تەنیا بۆ ئەوان نییە، بەڵكو بۆ هەموو تاك و خەڵكێكە لە بەشداریكردنی سیاسەت.
لە سەروبەندی هاتنە ئاراوەی هەر پرسێكی سیاسی و گەرمبوونی هەر بابەتێك لەهەر دۆخێكدا، تێرمی سیستم دەبێت یەكێك لەو دەستەواژانەی كە هەموو كەسێك بەكاری دەهێنێ بەبێ ئەوەی كەمترین مەعریفەیان لەبارەیەوە هەبێت، بۆچی؟. چونكە خەڵكی كوردستان تەنانەت لە سەردەمی دەسەڵاتی بەعس لە عێراقیشدا، نە بیستوویانە و نە لە سایەیدا ژیاون، هۆكاری ئەمەش ئەوەبوو كە بەناوی شۆڕش و پرسی میلییەوە نەدەچوونە ناو سیستمەكە و هیچ گرنگییان بەبەشداری سیاسی نەدەدا، دەرەنجامەكەی بزووتنەوەی كوردایەتی لە شاخەوە هاتن و جارێكی تر لە دەرەوەی سیستم و لە بازنەیەكی دیاریكراودا، سیاسەتیان كرد و هیچ بیریان لە هۆشیاركردنەوەی خەڵك و شۆڕشی هۆشیاری نەكردەوە، بۆیە ئەم وەهمەی كە سیستم چارەسەری هەموو كێشەكانە، بەو ئەخلاق و نەریت و هەڵسوكەوتە كۆمەڵایەتی و فەرهەنگییەوە، كەس نەیدەزانی بۆچی ئەو پرسە دەورووژێنرێت و بۆچی وەڵامی نییە.
كورتبینی بەشی زۆری ئەو كەسانەی باس لە دامەزراندنی سیستمێك دەكەن بۆ هەرێمی كوردستان، تەنیا وەك زاراوەیەك بۆ رەخنەگرتن لە دەستەبژێری سیاسی و حكوومەت دەیگرن، ئەگەرچی ئەمە مافی هەموو تاكێكە رەخنە بگرێـت، بەڵام لەوە بێئاگان كە هەرێم هەم لەرووی فەرهەنگی و كۆمەڵایەتییەوە نەگەیشتووە بەو ئاستەی بتوانێ لەگەڵ سیستم هەڵبكات، هەم هێشتا كێشەی لەگەڵ عێراق یەكلا نەبووەتەوە لەرووی دەستوورییەوە كە هێشتا سەر بەدەوڵەتی عێراقە، حاڵی عێراقیش ئەوەیە كە هیچ كەسێك ناتوانێ پێناسەیەكی تیۆری بۆ سیستمەكەی بكات، تەنیا ئەوە نەبێت كە لەژێر ناونیشانی فیدراڵی سیاسەت دەكات و دەوڵەت بەڕێوە دەبەن، لە ناوەڕۆكیشدا خاڵی لە مانای سیستم.
بەشێكی زۆر لەو كەسانەی گفتوگۆی سیستم دەكەن، هێشتا خۆیان ناونیشانیان و ژیانیان و هەڵسوكەوت و ئەخلاقیان هۆزگەرایی و بنەماڵەییە، هێشتا نازانن سیستم دەستوورە، دەستووریش واتە ئەرك و ماف، ئەرك و مافیش واتە پەروەردە و ئامادەكردن و بەشداری چالاكانەی هەمەلایەنە لەهەموو كایەكانی ژیان، لە كاتێكدا خوێندنەوەی بۆ بەسیستمكردنی هەرێم، تێڕوانینێكی نیگەتیڤانەیە.
بۆ ئەوەی وەڵامی پرسیارێكی حازر بەدەست بدەمەوە لەبارەی ئەوەی بۆچی لەگەڵ بوونی سیستمدا كۆك نیم، یەكەم ئەوەیە كە هێشتا كۆمەڵگەی كوردی لەژێر هەژموونی فكری دواكەوتوویی كۆمەڵایەتی و ئاینی توندڕەون، دووەم ئەوەیە كە سیستم بریتییە لە پەروەردەكردنی مرۆڤ لە منداڵییەوە لەسەر رەخنەی رەخنەگرتن، واتە (النقد النقدی)، بیانووشم ئەوەیە ئێمە فێر كراوین بەردەوام بەبێ هۆ و بەبێ مەعریفە بەناوی رەخنەگرتنەوە قسەی سیاسییەكان دووبارە بكەینەوە، لە كاتێكدا نازانین رەخنە سەربەخۆییە نەك پاراستنی بەرژەوەندی لایەنێكی سیاسی، نەك رەخنەگرتن لە تەواوی ژیانی خەڵك بەگشتی، لە كاتێكدا رەخنەگرتن لەلایەن خەڵكەوە دەبێ دوای بەجێگەیاندنی ئەركی یاسایی بێت، نەك هەموو ژیان نقومی فەوزایەك بووبێت كە خەڵكەكە خۆیان بەگشتی بەشدارن لەو فەزایە و ئامادە نین لە بەسیستمكردنی ژیان بەشدار بن.
سیستم لە كاتێكدا جێگیر دەبێت كە حكوومەت و دەستەبژێر وەك یەك كار بكەن بۆ رێكخستنی كۆمەڵگە لەرێی مەعریفە و پەروەردە و سیستمی رێگەوبان و تەلارسازی و خواردن و خۆناسین و تێكەڵبوون و پێكەوەژیانی هەموو كولتووری نەتەوە و ئاینەكان، نەك ئەوەی كە لە كوردستان بەناوی پێكەوەژیان ناسراوە، لە كاتێكدا پێكهاتەكان هەریەكەیان لەجیۆگرافیایەكن و ناوێرن لە ترسی یەكتر تێكەڵ بەیەكتر ببن، سیستم واتە رزگاربوونی كۆمەڵگە لە چەقبەستوویی، سیستم واتە هاوبەشی و پێشكەشكردنی ئەلتەرناتیڤ بۆ قەیرانە جۆراوجۆرەكانی ژیان، لە دەرەوەی ئەمانە قسەكردن لە سیستم، وەك ئاسنی سارد كوتانە، هەر هەوڵێكی بێ بنەماش بۆ بەسیستمكردنی سێكتەرەكان مایەپووچ
دەردەچێت.