كۆنتێكستی جیۆگرافی لە ژیانی (نالی)

دەروازە 

ئەتەكێتی زمان و شیعریەتی زمان لە دەق و تەكنیكی هونەری و وشەبازی –pun  و غەزەلنووسی نالی، توێژەرە كوردەكانی ناچار كرد نالی بە رابەری شیعری كلاسیكی كوردی بناسێنن.ئەو ناساندنە هیچ تەوژم و ئایدیۆلۆجیایەكی سیاسی لە پشتەوە نەبووە، بەڵكو ئەوە دەقەكانی نالی بوون، لە یەك كاتدا كۆمەڵێك توێژەری ئایدیا جودای هاندا لە دەرگەی بدەن: بۆ نموونە دیندار و شەرعزانی كورد مەلا عەبدولكەریمی مودەریس، ڕەخنەگری ماركسی وەك مەسعوود محەمەد، كۆمۆنیستی وەك حەمەی مەلا كەریم، توێژینەوەكاری وەك دكتۆر خەزنەدار و دكتۆر ڕەئووف عوسمان.

ئەم كورتە توێژینەوەیە هەوڵ دەدا رووناهی بخاتە سەر گرنگی كۆنتێكستی جیۆگرافی لە دروستكردنی سێ شووناسی جیای نالی، هەروەها هەر لە ڕێگەی دەقەكانەوە باسی تەمەن و حەجەكانی نالی بكات .

نالی و ململانێی میرانی كورد فاكتەری ترن لەسەر ونبوونی كەسێتی شیعری نالی.

بەشی یەكەم، نالی سلێمانی 

نالی سلێمانی باشووری كوردستان بەوە ناسراوە كە شاعیرێك بووە (سەلما)یەكی بە ناوی (حەبیبە) وەك جزیری بۆ خۆی دروست كردووە و خۆشویستووە، جا ئەو مەحبووبەیە مەجازی-سۆفی، یان حەقیقی بێت، كاری ئەم نووسینە نییە، ئەوەتە لەبارەی  مەحبووبە -حەبیبە دەڵێت:

پێم دەڵێن مەحبووبە خێل و قیچە مەیلی شەڕ دەكا

خێل و قیچە؟ یا تەرازووی نازی نەختێ سەر دەكا

هەروەها دەڵێت:

دەستم لە گەردنی خۆت هەڵمەگرە ئەی حەبیبە

وە بزانە خوێنی خۆمە یا مننەتی ڕەقیبە!

سەجادی 1971، لە ل250 دەڵێت: "نالی لە باسی دڵبەریا سەرئەكەوێ‌، ئاوازی وردەكاری و بەلاغەتی دەنگ ئەداتەوە و ئەڵێ:

لە دوگمەی سینە دوێنێ نوێژی شێوان بەیانی دا سپێدەی باغی سێوان

لە ترسی تەڵعەتت رۆژ هەروەكو شێت بە ڕوو زەردی هەڵات و كەوتە كێوان

نالی-یەكەی سلێمانی هەم غەزەلنووس و ئاشق و خەوبین بە جەستەی مەستوورە (كە ئیرۆتیكی لێدەرژێت) و دینداری كەسی تر نەبووە. پرسی غەزەلنووسی و ئاشقبووی بە حەبیبە و جەستەی مەستوورە زۆری قسە لەسەركراوە، بۆیە لەبارەی نالی سلێمانی تەنیا ئاماژە بە دەوری دینداری وی دەكەین.

دكتۆر ڕەئووف عوسمان 2010، لە كۆنفرانسی سنە و گۆڤارەكەیاندا دەڵێت: "نالی بە چەندان وێنە ئایەتی قورئانی لە شیعری خۆیدا تەوزیفكردووە".لە هەردوو كتێبی بەندە(شیعری ئایدیۆلۆژی كوردی)و (شیعری هاوچەرخی كوردی)بە درێژی ئاماژە بەوە كراوە كە نالی چۆن وەستایەكی هونەری بووە لە بەكارهێنانی ئایەتی قورئان و فەرموودە لە دەقی شیعریدا.

نالی شارەزا و بە ئاگا بووە لە (تەریقەتی نەقشەبەندی) و (قادری)، بۆیە مێشكی خۆی بەراورد دەكا بە گومبەتی خانەقا كە لایەكی پڕ لە چرایە، لایەكەی تری پڕە لە مژۆڵی دنیایی:

نالی سەرت لە گونبەدەكەی خانەقا ئەكا

لایێ پڕە لە مەشعەلە، لایێ پڕە لە مەشغەلە

كەواتە نالی سلێمانی شاعیرێكی غەزەلنووس و وەسفكار و دیندار و چالاكێكی دینی شارەزا بووە لە تەریقەتەكانی ئیسلامی.

دووەم، نالی-شام

دوای ئەوەی نالی سلێمانی بڕیاری چوونە (حەج) دەدا، لە غیابی (ئەو) كودەتایەكی سیاسی لە سلێمانی ڕوودەدات.دوای گەڕانەوەی نالی لە شام لادەدات، لەوێ‌ سالم نامەیەكی بۆ دەنێرێت باسی رەوشی سیاسی سلێمانی بۆ دەكات. نالی چامە بەناوبانگەكی بۆ دەنێرێت، چامەكەی نالی 42 دێڕ بووە، چامەكە بە نۆستالۆژییەك بۆ نیشتمان، سلێمانی دەست پێدەكات:

قوربانی تۆزی ڕێگەتم ئەی بادی خۆش مروور 

ئەی پەیكی شارەزا بە هەموو شاری شارەزوور

دكتۆر خەزنەدار2003 لە ل45-46ی بەرگی سێیەمی كتێبی (مێژووی ئەدەبی كوردی)دا، باس لە هۆی مانەوەی نالی لە شام دەكات. لە سەردەمی میرنشینی باباندا سلێمانی ناوەندی كودەتای میر و میرگۆڕیی بووە: بۆ نموونە لە ساڵی 1844دا ئەحمەد پاشای بابان لە كۆشكی میرایەتی لادراوە و عەبدوڵا پاشا بە هێزی عوسمانی لە جێی دانراو و ئەحمەد پاشا ئاوارە و دەربەدەر بوو، نالی لەو كودەتایەدا سلێمانی چۆڵ نەكردووە، بەڵام لە نەگبەتی ساڵی 1851دا، نەگبەتییەكە لەوەدابوو ڕووخانی میرنشینی لێكەوتەوە و سلێمانی كرایە شارۆكەیەك لە ویلایەتی شارەزوور. دەوڵەتی عوسمانی عەبدوڵا پاشایشی لادا و پیاوی خۆی لە شوێنی دانا. لەو ماوەیەدا نالی لە حەج بوو كە ئەو ڕووداوەی دوایی ڕوویدا، نالی نەهاتەوە سلێمانی، بەڵكو لە شام گیرسایەوە . 

ئەو گۆڕینەی سلێمانی بە شارۆكە (قەزا) و هەڵوەشانەوەی میرنشینەكە، سالمی هاوڕێی نالی هانداوە بە نامەیەك و چامەیەك كە بە (جانم فیدای سروەكەت ..) دەست پێدەكات نالی ئاگادار بكاتەوە. 

نالی-شام دەبێتە ئەو مەلا كوردەی ڕەتی ئەو ستەمە نەتەوەیییە دەكات، شانازی بەوە دەكات كوردە و بە كوردی شیعری گوتووە:

تەبعی شەككەرباری من كوردی ئەگەر ئینشا ئەكا

ئیمتیحانی خۆیە مەقسوودی لە عەمدەن وا ئەكا

با لە مەیدانی فەساحەتدا بە میسلی شەهسوار

بێ تەئەممول بەم هەموو نەوعە زبانی وا ئەكا

بۆرەكەیی 2008، ل580، باس لەوە دەكات كە ئەحمەد پاشای بابان لەگەڵ خۆی بۆ ئیستەنبۆڵی بردووە، هەروەها (كارێكی میریی) بۆ دۆزیوەتەوە. 

كەواتە نالی شام هەڵگری تەواو نالییەكی شۆڕشگێڕی كەلامییە كە بە دەستپێكەری ناسیۆنالیستی دەرەكی كوردی ئەژمار دەكرێت: كورد بەرامبەر تورك! بە جۆرێك دەتوانین بێژین لە شامەوە دەقی ناسیۆنالی كوردی هاتە ناو دەقی شیعری كوردی. 

خەزنەدار 2003، ل 46  دەڵێت: (خۆدزكۆ)ی زمانەوان زانیویەتی زانایەكی گەورەی كرمانجی ناوەند (مەبەست نالییە) لە شام دەژی، بەڵام دوای گەڕانەوەی نالی لە حەج چووەتە ئیستەنبۆڵ، بۆیە ئەحمەد پاشا یارمەتی زانستی و زمانەوانی (خۆدزكۆ)ی داوە.

سێیەم، نالی-ئیستەمبۆڵ

سەجادی لە لاپەڕە (336)ی مێژووی ئەدەبی كوردی دەنووسێت: "حاجی قادری كۆیی لەگەڵ كەیفی شاعیر لە ساڵی 1854 بەرەو ئیستەمبۆڵ دەچێت". هەروەها هەر سەجادی لە لاپەڕە (246)ی هەمان كتێبدا دەنووسێت: "نالی لە 1830 دەچێتە حەج و پاشان دەگەڕێتەوە بۆ شام و لەو دەمەدا میرنشینی بابان دووچاری هەرەس دەبێت، سالمی شاعیر نامە و چامەیەكی بۆ دەنێرێت و تێیدا دەڵێت، سلێمانی كەڵكی گەڕانەوەی نەماوە، بۆیە نالی شام بەجێدێڵێت و بەرەو ئیستەنبۆڵ دەچێت، كەچی خەزنەدار 2003، ل47 ئەو چوونەی نالی بۆ حەج دەگەڕێنێتەوە بۆ ساڵی 1851 و هەروەها سەجادی باوەڕی وایە نالی ساڵی 1855 كۆچی دوایی كردووە. كەچی خەزنەدار دەنووسێت لە 1856 مردووە. بۆرەكەیی 2008 باوەڕی وایە نالی لە تەمەنی 83 ساڵی كۆچی دوایی كردووە، (بۆرەكەیی، ل575)، حاجی قادریش لە تەمەنی 77 ساڵی لە ئیستەنبۆڵ كۆچی دوایی كردووە، (سەجادی، ل 336).

كەواتە لە نێوان ساڵانی 1854 و 1855 كە حاجی قادر و نالی ئاوارە بوونە لە باكور، بۆیە دەپرسین: دەبێ ئەو زاتانە یەكتریان بینیبێت؟ ئەو یەكتربینینە زۆر گرینگە، چونكە لایەكی شێوە شیعری نالی لە ئیستەنبۆڵ پیشان دەدات! مارف خەزنەدار 2003، ل47 لە وەرامی ئەو نیگەرانییە دەڵێت: "حاجی قادر لە دە جێگە لە شیعری ناو دیوانیدا یادی نالی كردووەتەوە و بە چاوێكی بەرز تەماشای كردووە و بە گەورەی شاعیران ناوی بردووە".

لە پرسی لە دایكبوونی نالیدا، زۆربەی توێژەرانی وەك سەجادی و خەزنەدار و مەسعوود موحەمەد و مودەریس زۆر لە یەك نزیكن، بەڵام لە پرسی مردنی زۆر لە راستی دوورن، چونكە نالی لە توركیا-دوور لە چاوی خەڵكی باشوور مردووە.

لە هەمووی گرنگتر، گەر سەججادی، ل 243 واتەنی نالی لە 1797 لە دایك بوو بێت، بۆرەكەییش واتەنی لە تەمەنی 83 ساڵی واتە ساڵی 1880 كۆچی دوایی كردبێت، كەواتە هەموو ڕاپەڕینە كوردییەكانی باكوری كوردستانی وەك ڕاپەرینی بەدرخان، عزەدین شێر، لەوانەیە شێخ عوبێدەڵایشی وەك حاجی قادری كۆیی (1892 مردووە) بینی بێت، چۆن دەبێ نالی ئیستەنبۆڵ وەك نالی سلێمانی بووبێت وەك نالی شام نەبێت؟؟؟

هەموو ئەوانەی مێژووی ئەدەبی كوردیان نووسیوە، وەك عەلائەدین سەججادی -1952، دكتۆر مارف خەزنەدار 2003،سدیق بۆرەكەیی(سەفی زادە) 2008، دكتۆر عزەدین مستەفا رەسووڵ 2012، چەند زانیارییەكی كەم لەسەر ژیانی نالی لە باكوری كوردستان یان ئیستەنبۆڵ تۆمار دەكەن، وەك:

1.سەججادی لە لاپەڕە 257ی (مێژووی ئەدەبی كوردی) ئاماژە بۆ ئەوە دەكات هەر سێ چاپی یەكەم 1931 و دووەمی 1948 و سێیەمی 1962 دیوانی نالی لای كوردی ڕۆژهەڵات بووە بە ناوی كوردی مەریوانی، عەلی سنەیی، گیو موكریانی، نەك باشوور، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە ئەو دیوانانە دەقی سلێمانی و شام و باكوری كوردستان لەخۆ گرتووە.

2.سدیق بۆرەكەیی-سەفی زادە كە لاپەڕە 575-588ی بەرگی دووەمی (مێژووی ئەدەبی كوردی)بۆ  نالی تەرخان كردووە. بەپێی سەفی زادە ئەم دەقە كە لە دوا بەرهەمەكانی نالییە لە باكوردا،  ئاماژە بەوە دەكات نالی زۆر پیر بووە، بە جۆرێك قژ سپی و چاو كز بووە وەك دەڵێت:

مووی سپی كردم بە شووشتن ئاوی عەینی شۆرە شەگ

شۆرە شەگ یەعنێ كە تێدا خۆ بە خۆ قەل بوو بە بەگ

3.دكتۆر مارف خەزنەدار،یەكێ لەو كەسانە بوو كە بە نالیناس وەك عەبدولكەریمی مودەریس و مەسعوود موحەمەد حسێبی بۆ دەكرا، نەك تەنیا كۆكەرەوەی دیوانەكەی نالی!

بە قسەی مارف خەزنەدار 2003، ل46 نالی تەنیا سێ ساڵێك لە باكور یا ئیستەنبۆڵ بووە، ئەو باوەڕی وایە نالی تا ساڵی 1853-1854 لە شام بووە و لە 1856 كۆچی دوایی كردووە. هەروەها دكتۆر خەزنەدار ، ل 46 باوەڕی وایە نالی لە ئیستەنبۆڵ بزر دەبێ!

4.دكتۆر عزەدین مستەفا ڕەسووڵلە شرۆڤەی ئەم دەقەی نالی-دا 

فارس و كورد و عەرەب هەر سێم بە دەفتەر گرتووە

نالی ئەمڕۆ حاكمیسێ مڵكە، دیوانی هەیە

ئەم مەرج (زانینی زمانی دی) و پێوەرە، نالی ئیستەنبۆڵی والێكردووە چوار زمان بزانێت، ل7-8 و شیعرەكە وای لێدێت:

فارس و كورد و عەرەب و تورك هەر چوارم بە دەفتەر گرتووە

نالی ئەمڕۆ حاكمی چوار مڵكە، دیوانی هەیە. 

بۆچوونەكەی خەزنەدار ناڕاستەوخۆ لای دكتۆر عزەدین و بۆرەكەیی و مەسعوود محەمەد و مەلای گەورە ڕەت دەكرێتەوە، چونكە نالی بە سێ ساڵ فێری توركی نابێت و شیعری پێ بنووسێت، یان مەلای گەورە واتەنی بە 56 ساڵی ئەوەندە پیر بێت؟ یان نالی واتەنی ڕیشسپی و چاوكز بێت!

نالی و میرانی كورد

بۆچی نالی-ئیستەنبۆڵ بووەوە بە نالی-سلێمانی، نەك نالی-شام؟

نالی لە پاش چوونی یەكەم بۆ حەج، ماوەیەك لە شام بووە، لەوێ‌ لە ڕقی دەسەڵاتی توركی بووەتە ناسیۆلیستێكی فیوداڵی، شەڕێكی كەلامی لەگەڵ هەڵگری ستەمی نەتەوەیی توركی كردووە، بەمجۆرە دەقەكانی شام بوونە هەڵگیرسێنەری نۆستالیژیا و ناسیۆنالیزمی كاردانەوەی كوردی . 

چوونی نالی بۆ ئیستەنبۆڵ و مانەوەی لەوێ‌ وەك هەوارێكی تر لە وڵات، نالی لەبەر چەند هۆكارێك گەڕاندووەتەوە بۆ نالی-سلێمانی دیندار و غەزەڵنووس:

1. هەڵوێستی ئەحمەد خانی 

دكتۆر عزەدین مستەفا 2008، ل 112 كۆپلەشیعرێكی خانی دەگوازێتەوە:

ڕابت ژ مەژی جیهان پەناهەك

پەیدا ببیتن مە پادشاهەك

شیری هونەرا مە بێتە دائنین

قەدری قەلەما مە بێتن زانین

لە نەزەر خانی میری كورد مشەن، بەڵام ئەوانەی داوای دەوڵەت دەكەن، كەمن. ڕەفیق سابیر لە(بەرەو مێژوو) دەڵێت: "مێژووی كورد ناوچەگەرییە، نەك سەرتاسەری". هەروەها ئەو میرانەی خانیش  "قەدری ئەهلی قەڵەم ناگرن".

2-ناتەیایی میرانی كورد 

محەمەد ئەمین زەكی 2000لە ل 158-9 دەگوازێتەوە كە "عەبدولڕەحمانی بەبە چەند جارێك شەڕی والی بەغدای كرد، بەڵام خالیدی برای بووە هۆی فەشەلەكەی ". هەروەها نووسەر لە هەمان كتێبدا، ل 163-4 ئاماژە بە هەوڵی (ئەحمەد پاشای بەبە) دەدا بەوەی هێزێكی گەورەی بەرانبەر سوپای عوسمانی ئامادە كرد، بەڵام بەهۆی ناپاكی مەحموود پاشای مامی فەشەلی هێنا. ئەو مەحموود پاشایە پیاوی عەجەم بوو و عەبدوڵا پاشای برای پیاوی بەغدا (دەوڵەتی عوسمانی)بوو!!" هەر ئەویش بوو لە هەرای 1844 كودەتای لەسەر ئەحمەد پاشا كرد و هاتە جێی.

زانینی ئەو ڕاستییە تاڵە وای لە عەلائەدین سەججادی 1959 كردووە لە لاپەڕە 41ی كتێبی (شۆڕشەكانی كورد و كۆماری عێراق) بڵێت: "بابانییەكان لەنێو خۆیاندا بەردەبوونە یەك، برا برای دەكوشت، مام، برازای سەر دەبڕی!!" دكتۆر ڕەفیق سابیر لە كتێبی (بەرەو مێژوو)دا دەنووسێت: میرەكانی بابان (ماڵباتی میرەكان)سلێمانییان كردبوو بە شوێنی تەراتێنی سوپای عوسمانی و قاجاری! كەواتە كوردستان خاوەن مێژوویەكی سەرتاسەری نییە، بەڵكو ناوچەگەرییە!

لەلایەكی ترەوە، ناپاكی میرانی كورد لە باكوریش لە یەكتر، خاڵێكی تری ساردكردنەوەی نالی بوو لە بزاڤی ناسیۆنالیزمی. بەدرخان پاشا لە باكور بە دەسیسەی مسیۆنێرەكان لەگەڵ عوسمانییەكان كەوتە شەڕەوە، عزەدین شێری (برازای، خزمی، نەیاری) لەگەڵ لەشكری كەوتە لێدانی بەدرخان پاشا تا پاشا خۆی و دوو كوڕی بە دیل گرت و لە وڵاتی كوردان نەفی كردن!

محەمەد ئەمین زەكی لە لاپەڕە 167 باس لەوە دەكات كە عزەدین شێری رەقیبی بەدرخان لە پاش ماوەیەك ئەویش لە دەوڵەتی عوسمانی یاخی بوو، بەڵام "یاخیبوونەكەی"ئەو لە ساڵی 1864 كوژێنرایەوە".

ئەو ململانێ كوردییە، نالی لە شیعری شۆڕشگێری سارد كردەوە و جارێكی تر بەرەو (نالی-سلێمانی) گەڕایەوە.

ئەو دووركەوتنەوەیە لە دەقی ناسیۆنالی كوردی،وایكرد مەسعوود محەمەد وێنەیەكی نالی دیندار لە تەمەنی پیریدا بگوازێتەوە: سدیق بۆرەكەیی-سەفی زادە 2008، لە ل575 دەنووسێت: "مەلای گەورە بە زۆر پیری نالی لە حەج بینیوە، ڕەنگە تەمەنی هەشتا ساڵ بووبێت ..." كەچی سەججادی 1952 لە مێژووی ئەدەبی كوردیدا دەبێژێت نالی-سلێمانی لە تەمەنی 33 ساڵی واتە 1830 بەرەو حەج دەچێت، كەواتە نالی-سلێمانی لە گەنجی و نالی-ئیستەنبۆڵی لە پیری چووەتە حەج. كەواتە نالی بە لای كەمەوە دوو جار حەجی كردووە: جارێك لە گەنجی جارێك لە پیریی.

پوختە 

نالی، رابەری شیعری كلاسیكی كوردی لەبەر دوو هۆكار:

1.ململانێی میرانی كورد لەسەر یەكتر نەخوێننەوە.

2.ستەمی سەرانی عوسمانی لە كوردستان.ییییۆ

واز لە ڕەوتی هزری و سیاسی بێنێت، ژیانی خۆی لە دینداری كورت بكاتەوە، بۆیە لەوانەیە (حاجی قادری) نەبینیبێت، چونكە لەناو (بەدرخانییەكان) بووە، رەنگە حاجی تەنیا لە دوورەوە شەیدای شیعرەكانی بووبێت.

ئەو دیندارییە دوور لە سیاسەتە لە بیستەكانی سەدەی بیستەم دووبارە بووەوە. كەسێكی وەك مەلا سەعیدی كوردی نەك هەر لە رەوتی كوردایەتی دوور كەوتەوە، بەڵكو ناوەكەیشی گۆڕی بۆ (شێخ سەعیدی نورسی) هەروەها ڕەحمی هەكاری، نوێكەرەوەی شیعری كوردی لە باكور، تەواو شوێنپێی نالی و نورسی كەوت!

هەروەها بەپێی ئەم شیكارییە (نالی) بە لای كەمەوە دوو (حەج)ی كردووە، هەروەها نالی لە ئیستەنبۆڵ لە كاری میری فەرمانبەر بووە، لەوانەیە ئەو كارەش كاری ئاینی بێ.

سه‌لام ناوخۆش