سنوور.. ئەو پیرۆزكراوەی دەبوو نەفرینی لێ بكرێ

كورد و ئەمازیغی و كشمیر كە هەر یەكەیان بەسەر چەند وڵاتێكدا دابەش بوون، لە بەردەم دوو ئەگەرن بەبێ سێیەم، یان جیابوونەوە بە یەكگرتوویی، یان جیابوونەوە بە چەند قەوارەی جیاواز، بەڵام هەرگیز سێیەم ئەگەر، وەك خۆی نامێنێتەوە كە تا سەر بەشێك بن لە داگیركەرانیان.

سنووری كوردستان لە كوێوە دەست پێ دەكات؟ ئەی سنووری ئێران، توركیا، ئەڵمانیا، بەریتانیا؟ خەڵكی ئەو گوند و شارۆكانەی لەسەر سنوورەكانن، بە كام زمان دەدوێن و لەسەر كامە كولتوورن؟ ئایا لە هاوسنووریان نزیكترن یان لە ناوەڕاست و پایتەختی وڵاتەكەی خۆیان؟ ئەمانە وایان كردووە، هەمیشە مرۆڤ پێی خۆشە بگەڕێتەوە بۆ ئەو سەردەمانەی كە هیچ سنوورێك لە نێوان پارچە جیۆگرافییەكاندا نییە، چونكە ئەو خەتكێشانەی بۆ ئەو پارچانە دروست كراون و بوون بە سنووری جیۆگرافیای وڵاتەكان، دەستكردی مرۆڤە بە پێی بەرژەوەندیی سەردەمێكی جیاواز، بەڵام خەڵكی سەردەمانی دوای خۆی دەبێ پیرۆزی بكەن و شەڕی لەسەر بكەن، چەندان جەنگ و كوشتار بەهۆیەوە ڕوو بدات، لە كاتێكدا ڕەنگە خاوەنی ئەو زەوییانە، خۆیان بڕیاریان لەم قاژقاژكردنە نەدابێت و هیچ بۆچوونێكیان لەسەری وەرنەگیرابێت، وەك سنووری دابەشكراوی كوردستان.

دوو كێشە ڕووبەڕووی گۆی زەوی بووەتەوە، هەریەكەیان لەوی تر مەترسیدارترە، ئەوانیش بریتین لە هەڕەشەی تیرۆر و كێشەی سنوورەكان، سنووری نێوان مەكسیك و ئەمەریكا، یۆنان و توركیا لە قوبرس، پارچەكانی كوردستان لە نێوان ئێران-توركیا-عێراق-سووریا، كشمیر لە نێوان هیندستان-پاكستان، جۆلان لە نێوان لبنان-ئیسرائیل، دورگەكانی كەنداو لە نێوان ئیمارات-ئێران و چەندان نموونەی تر كە بە شێوەیەكی بەردەوام، سەرچاوەی لەناوبردن و كوشتارن.

هەمیشە كێشەی سنوورەكان تەنگژە بوون، چونكە ئەوەی تۆكمەی كردوون، زەبری دیواری بەرز، تەلبەند، یاسای توند و پشتێكی سەربازییە، نەك هیچ هەستێكی جیاكاری لە نێوان خەڵكی ئەو دوو سنوورە كە یەكتریان لێ دیارە و ناچارن ئەم بڵێ من خەڵكی ئەم وڵاتەم و ئەویتر بڵێ من خەڵكی وڵاتێكی ترم، وەك هەورامییەكان كە ئامۆزا و پورزای یەكن و پێیان دەگوترێ عێراق و ئێرانی، یان خەڵكی قامیشلۆ و نسێبین و زۆر شوێنی تر، ئەوان تەنانەت شتومەكەكانیشان كە دەگوازنەوە، بە قاچاخچی لە قەڵەم دەدرێن و دەكرێنە ڕیزی ئەوانەی خەریكی فرۆشتنی قەدەغەكراو و مادەی هۆشبەرن، وەك بازرگانانی سنووری نێوان مەكسیك و ئەمەریكا.

ئەوەی ئەم كێشانەی هەڵكشاندووە ئەوەیە، هەرگیز سیاسییەكان نایانەوێ پێوەندییەكی جگە لە دیپلۆماسی لە نێوان ئەو سنوورانەدا هەبێ و پێیان خۆشە تەنیا لە ڕێی فڕۆكەخانە یان بازگە فەرمییەكانەوە هاتوچۆ بكرێت، خەڵكی سنوورەكانیش هەرگیز نایانەوێ چۆك بۆ ئەو داوا بە یاسا كراوە دانەوێنن و وەك مافێكی خۆیان دەیانەوێ هاتوچۆ و ئاڵوگۆڕی كۆمەڵایەتی و بازرگانی نێوانیان بەردەوام بێت و تێك نەچێت. لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم دوو بیركردنەوە جیاوازە كە هەریەكەیان داكۆكی لە ئایدیای خۆی دەكات، ئەمیان پۆلیس و سەرباز لەسەر ڕێگەكان دادەنێ و ئەوی تر بێباكی دەنوێنێ، تەنگژەیەكی گەورە دروست دەبێت كە بە یەكەم لەسەر ئاستی هەموو دنیا هەژمار دەكرێ.

كێشەی ئەم سنوورانە، چەندان جۆر ڕووداوی لێ دەكەوێتەوە، لەسەر ئاستی وڵاتەكە خۆی و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش، لە ئەنجامیشدا ئەوەی زیانی لێ دەكەوێ، خەڵكی نیشتەجێی ئەو سنوورانەن كە هەمیشە دەبنە قوربانی، بۆیە یەكێك لە چیرۆكە نەبڕاوەكانی هەمیشە بەشی بۆ زیاد دەكرێ، هەژاری و هەڕەشە و كوشتار و لەناوبردنی خەڵكی ئەو سنوورانەیە.

عوسمانییەكان، ماوەی نزیكی شەش سەدە لەسەر دەسەڵات بوون (1299- 1923ز)، لەژێر سنوورەكەیاندا، جگە لە تورك، خۆیان لە توركمانستانەوە هاتبوون و ئەو خاكەیان داگیر كرد كە ئێستە پێی دەگوترێ توركیا، توانییان میلەتانی تری وەك كورد، عەرەب، فارس و بەشێكی نەتەوەكانی ئەوروپا بكەنە ژێر ئیمپراتۆڕییەكەیانەوە. ئەگەرچی جیاوازی چینایەتی و جیاوازی لە نێوان ئەو میلەتانەدا دەكرا، بەڵام خاڵێكی باشی هەبوو كە بریتییە لە دانەنانی سنوور لە نێوان گەلاندا، كوردێك لە شارەزوورەوە بێ پاسپۆرت و ناسنامە، دەیتوانی بەسەر هەولێردا بپەڕێتەوە و بگاتە دیاربەكر و بە قامیشلۆدا بگەڕێتەوە و سەریش لە كرمانشان بدات. دوای لاوازبوونی عوسمانییەكان كە بە "پیاوە نەخۆشەكە" ناو دەبرا، فڕەنسا و بەریتانیا دەستیان بە گرتنی ئەو ناوچانە كرد، بۆ ئەوەی ناكۆكییەكانیان لەم خاكە داگیركراوانەدا نەگاتە پاریس و لەندەن، لە ساڵی 1916دا ڕێككەوتنی "سایكس-پیكۆت"یان ئەنجام دا.

هەر لە سەرەتای دەستپێكردنی جەنگی یەكەمی جیهانییەوە، دەوڵەتە زلهێزەكان كەوتبوونە گفتوگۆ لەپێناوی ئەوەی زۆرترین ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست داگیر بكەن، بەتایبەتی ناوچەكانی دەوڵەتی عوسمانی، ئیتر پەیماننامەی "مارك سایكس"ی نوێنەری بەریتانیا و "جۆرج پیكۆت"ی نوێنەری فڕەنسا واژوو كرا كە بەشێكیشی لە ترسی ڕووسیا بوو، بەڵام هەر نەشیانتوانی ڕووسیا بێبەش بكەن، چونكە مێژوویەكی كۆنتری هەبوو لە ناوچەكەدا. بەپێی ڕێككەوتنەكە، ناوچەكانی باكوری كوردستان لەگەڵ ئیستەنبوڵ و دەربەندەكانی ڕۆَژهەڵات درا بە ڕووسیا، ناوچەكانی باشووری كوردستان و هەندێك ناوچەی باكوری درا بە فڕەنسا، ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان وەك خۆی لەژێر دەستی ئێراندا مایەوە.

ئەم ڕێككەوتننامە نهێنییە، بەهۆی كشانەوەی ڕووسیا ئاشكرا بوو، چونكە لەو وڵاتە دوای ساڵێك شۆڕش هەڵگیرسا، پاشان فڕەنسا و بەریتانیاش بەشێوەی ڕاستەوخۆ هێزەكانیان لە ناوچەكە كشاندەوە و چەند دەوڵەتێك لەژێر ئەو نەخشەیەی بە ڕاستەكەی دەستی سایكس-پیكۆت، دروست كرابوو، هاتە ئاراوە كە بریتی بوون لە عێراق، توركیا و سووریا كە لە سەرەتا لەژێر ڕكێفی ئەو دوو زلهێزە بوون و دواتر بوون بە وڵاتی تەواو سەربەخۆ و مافی كوردیش بە تەواوی كرایە چاڵەوە.

كشمیر، گەلێكی دابەشبووە بەسەر هیندستان، پاكستان و چیندا، لە دۆڵەكانی زنجیرەچیای هیمالایا دەژین، ژمارەیان زیاتر لە 20 ملیۆن كەسە، نەتەوەیەكی جیاوازن لەو سێ وڵاتە، بەبێ ویستی خۆیان دابەش كراون و خەونی لەمێژینەیان ئەوەیە یەك بگرنەوە، بەڵام بەهۆی ئەو كێشە ناوخۆیییانەی لەلایەن سێ وڵاتەكەوە بۆیان دروست دەكرێ، نەیانتوانیوە ڕیفراندۆم بۆ سەربەخۆیی بكەن كە بۆ یەكەم جار لە ساڵی 1947 بە نەتەوە یەكگرتووەكانیان دابوو. خەڵكی كشمیر كە زۆربەیان مسوڵمانن، هیندستان شەڕی ئاینییان لەگەڵ دەكەن و پاكستانیش شەڕی نەتەوە. 

بەپێی ڕێككەوتنەكانی دوای جەنگی یەكەمی جیهانی، نەخشەی دەوڵەتی سوودان لە ئەفەریقا دیاری كرا، ئەو سوودانە كە بەشێكە لە نیشتمانی عەرەبی، تەنیا 20% خەڵكەكەی عەرەبن، ئەوی تر نە عەرەبن نە مسوڵمان و ماوەی دەیان ساڵە لەژێر ئەو سیاسەتەدان و ناچار كراون بەشێك بن لەو سنوورە.

ئەمازیغییەكان لە باكوری ئەفەریقا، بەسەر وڵاتانی جەزائیر، مەغریب، لیبیا و توونس دابەش بوون كە عەرەب نین و نەتەوەیەكی جیاوازن و خاوەنی زمان و كولتوور و فەرهەنگی تایبەت بە خۆیانن،  ژمارەیان زیاتر لە 30 ملیۆن كەسە و خاوەنی ئاڵایەكی تایبەت بە خۆیشیانن كە گەلەكە هەڵیانبژاردووە، بەهۆی ئەو سنوورەی بۆیان دیاری كراوە، دەبێ بە پاسپۆرت و پەڕینەوەی فەرمی سەردانی یەكتر بكەن، ئەمەش وای كردووە هەستێكی نەتەوەیی لە ناویاندا دروست ببێت و هەوڵی خۆ كۆكردنەوە بدەن، بەڵام توندی و دڕندەیی ئەو وڵاتانە كە بە نەتەوەی دووەم تەماشا دەكرێن، نەیانتوانیوە بگەن بە زۆربەی مافەكانیان.

ئێرلەندا، گەلێكی جیاوازن لە بەریتانیا، بەڵام كرابوون بە بەشێك لە شانشینی یەكگرتوو، لە كاتێكدا ئەوان نەتەوەیەكی جیاوازن، دوای جەنگی دووەمی جیهانی كە شۆڕشیان بەرپا كرد و ویستیان سەربەخۆیی ڕابگەیەنن، بەریتانیا ناكۆكی لە نێوانیاندا دروست كرد و نەیهێشت بە یەكگرتوویی بمێننەوە و ناچاری كردن ببنە دوو بەش، ئێرلەندای باكور و ئێرلەندای باشوور. تا ئێستە بەشی باكوری وڵاتەكە هەرێمێكی كۆنفیدراڵییە لەگەڵ بەریتانیا و تەنیا باشوورەكەی بە تەواوی جیا بووەتەوە، خەڵكی ئەو دوو وڵاتە كە یەك نەتەوەن، دەبێ بە پرۆتۆكۆلی نێودەوڵەتی سەردانی یەكتر بكەن.

كوردستان شێوەیەكە لە هەموویان، گەلێكی جیاواز كە زمان و كولتوور و فەرهەنگی تایبەت بە خۆی هەیە و دابەش بووە بەسەر چوار وڵات و گەلەكەی بە تەواوی پەرتەوازە بووە و زیاتر لە 10 ملیۆنی لە دەرەوەی خاكی خۆیان دەژین، وەك ئەو گەلانەی تر كە لەلایەن وڵات هەرێمییەكانەوە، كێشەی ناوخۆیییان بۆ دروست كردوون، هەر هەوڵێكیش هەبێ بۆ ڕیفراندۆم یان سەربەخۆیی، بە كەنارێكی تردا دەبرێ و تێك دەشكێنرێ.

خەڵكی باشووری سوودان، دوای دەیان ساڵ پێكەوەژیانی زۆرەملێ لەگەڵ وڵاتی سوودان كە نە ئاین نە نەتەوە نە كولتووریان یەكە، ڕۆژی نۆی كانوونی دووەم/یەنایەری 2011 ڕیفراندۆمیان ئەنجام دا تێیدا 98%ی گەلی باشووری سوودان كە ژمارەیان نزیكی نۆ ملیۆن كەسە، دەنگیان بە "بەڵێ" بۆ جیابوونەوە دا و لە تەمووزی هەمان ساڵ بە فەرمی جیابوونەوە و "جوبا"یان كرد بە پایتەختی خۆیان. 

یەكێتیی سۆڤییەت كە بریتی بوو لە وڵاتێكی گەورە كە لە چەندان نەتەوەی جیاواز پێك هاتبوو، زۆربەیان وەك ئەفغانستان، چیچان، ئۆكرانیا، ئازرباینجان، ئەرمینیا، جۆرجیا، توركمانستان، ئۆزپاكستان، تاجكستان.. هتد، جیا بوونەوە و ئێستە هەریەكەیان خاوەنی وڵاتی سەربەخۆی خۆیەتی و هەندێكیان لە زۆر بواردا، ڕكابەریی ڕووسیا دەكەن و بەشێكی زۆریان چوونەتە ناو ئەوروپا و ئابوورییەكی بەهێزیان هەیە.

چەندان نموونە دەری دەخەن، ئەو سنوورانەی بە تایبەتی لە دوای یەكەم جەنگی جیهانی نەخشێنراون، زۆربەیان دەبێ جارێكی تر دابڕێژرێنەوە، چونكە نەك چارەسەری كێشەكانی نەكردووە، بگرە هۆی زۆربەی ئەو كێشانەن كە دروست بوون، وەك كێشەی ئاوارەبوون و كۆچ كە بەپێی دوایین ڕاپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكان، نزیكی 240 ملیۆن كۆچبەر لە دنیادا هەن، هەروەها كێشەی بڵاوبوونەوەی مادەی هۆشبەر و تیرۆر كە هەمووی لە ئەنجامی ئەم سنوورە دەستكردانەیە.

ڕەنگە هەرگیز عەرەب نەتوانن لەناو یەك وڵاتدا جێیان بێتەوە، بەڵام دەتوانن لە چەند وڵاتێكدا بژین كە بەپێی جیۆگرافیا، ویستی خەڵكەكان دەگۆڕێ و نەریتیشیان جیاواز دەبێ، بۆ نموونە ناتوانی عەرەبێكی لبنانی بێنی لە سعوودیە دایبنێیت، هیچ شتێك كۆیان ناكاتەوە زمان نەبێ، یان عەرەبێكی مەغریبی لە عێراق دابنێیت، ئەمە ناگونجێ، بەڵام دەگونجێ چەند وڵاتێكی سەربەخۆ بن بەپێی بەرژەوەندیی خەڵك و پاراستنی سروشتی خاكەكەیان، خەڵكی ئیمارات لە بیاباندا دەژین، خەڵكی سووریا كێوین، بەم شێوەیە.

چیك و سلۆڤاكیا، ماوەی چەندان ساڵ پێكەوە ژییان، بەڵام دواتر جیابوونەوە، ئەگەرچی زۆرترین خاڵی هابەشیش لە نێوانیاندا هەیە، بەڵام ئەمەی ئێستەیان باشترە بۆ خۆیان، وەك خەڵكی ئەڵمانیا و نەمسا، یان كۆریای باكور و كۆریای باشوور، بەریتانیا و سكۆتلەندا.

گەلی كورد یەك ڕێگەی لە بەردەمە، ئەویش داڕشتنی سنوورێك بۆ خۆی كە لە ڕووی جیۆگرافییەوە هیچ گرانییەكی تێدا نییە، چونكە لە هەر چوارپارچەكەیدا، خاكی كورد و زمان و كولتوورەكەی، تەواو جیاوازە لە وڵاتی داگیركەری، بەڵام وەك توێژەران باسی دەكەن، وەك نموونەی چەندان گەلی تر، دەكرێ چەند قەوارەیەكی هەبێ كە بەرژەوەندی خەڵكەكەی لەسەری كۆك بن، ئەم ڕێسایە بۆ كشمیر، ئەمازیغ و چەند گەلێكی ئەفەریقاش دروستن.