ستیوارت و پرسی ژن

جۆن ستیوارت میل (20 مایو 1806- 8 مایو 1873)  یەكەمین هزرڤانی مێژووی فەلسەفەیە، كە تێڕوانینێكی تەواو تازەی سەبارەت بە ژن و رەوشی ژنان هێنایە ئاراوە، كە تەواو جیاوازبوون و دابڕانێكیش بوون لە مێژووی فەلسەفەی سیاسی و تێڕوانینی ئەم مێژووە بۆ ژنان. ئەو كتێبی چەوساندنەوە ژنان (The Subjection of Women)ی بۆ بەرخودان لە پێناوی دەستەبەركردنی مافەكانی ژناندا نووسی، لە قۆناغی شاژنە ڤێكتۆریادا، رەوشی ژیانی ژنان لە چڤاتی ئینگلانددا بریتیی بوو لە چارە ڕەشییەكی بێهوایانە. ژنان بێبەش كرابوون لە زانكۆو فێركارییە باڵاكاندا.

مۆڵەتی هاوبەشیكردنیان بۆ ژیانی كۆمەڵایەتی پێ نەدەدرا، نەیاندەتوانی بە پلە سیاسییە باڵاكان بگەن و دەنگ بدەن، مافی بوون بە ئەندام پارلەمانیان نەبوو. تاكە چالاكیی ژنان بە درێژایی سەتەكان تەنیا بریتی بوو لە خزمەتكردنی ماڵ و چێشتخانەی ماڵ. ئەوانەی دژ بەمافی ژنان بوون، چەندین بەڵگەو ئەرگیومێنتیان لەبارەی سروشتی ژنان دەخستەڕوو و تێڕوانینیان وەهابوو كە ژنان توانستی ئەوەیان نییە، رۆڵێكی گرنگ لە ژیانی نەتەوەییدا بگێڕن. بە تێڕوانینی جۆن ستیوارت میل، سروشتی ژنان دەرەنجامی چەوساندنەوەو بەكۆیلەكردن و لێسەندنەوەی توانست و ئازادی ئەوان بووە. ئەم نایەكسانییە زۆر نادادپەروەرانە بووە.

میل دەڵێت هیچ كەسێك بە شێوەیەكی سروشتی بۆ كارو پیشەیەك نەهاتووەتە بوون، ئەگەر ژنان بە شێوەیەكی سروشتی لەتەك پیاواندا جیاوازییان هەبێت، ئەوا ئەم جیاوازییە پایەی جیاوازی ئەوان نییە، لە هەر شوێن و بوارێكدا.

 

میل خوازیاری ئازادی ژنان و یەكەمین كەسێكیش بوو، كە پرسی مافی ژنانی لە پارلەماندا خستە ڕوو. ئەو باوەڕیی وابوو ئەگەر هەلێكی وەكو پیاوان بە ژنان بدرێت، ئەوا بە تەواوی دەردەكەوێت، كە توانستی ئەوان هیچ كەمتر نییە، لەهی پیاوان پێدانی هەل بەژنان ئەوا بۆ چڤاتیش فرە بەهادارە، لەبەر ئەوەی لە هاوبەشیكردنی ئەوان، كە لە توانستە هۆشەكییەكانی ئەوانەوە دێتە ئاراوە، سودمەند دەبێت. 

خوێندنی باڵای ژنان، هەلەكان بۆ سودمەندبوون لە توانستی ژنان، مافی دەنگدان پێیان و قبوڵكردنی لێهاتوویی ئەوان بۆ گەیشتن بە پلەوپایە كۆمەڵایەتییەكان، تا ئاستێكی زۆر دەرەنجامی بەڵگە و ئەرگیومێنت و هەوڵدانەكانی جۆن ستیوارت میل بوو. هاوكات هاوسەرەكەی میل، هارێت تایلۆر، كاریگەرییەكی زۆری لەسەر ئەو بەجێهێشت، لە تێڕوانینەكانی بۆ بەرخودان لەرێگەی بزووتنەوەی ژنان، هەروەها میل كتێبی لەبارەی ئازادی On Liberty پێشكەش بە هاوسەرەكەی كردووە.

میل لە پێشەكی ئەم كتێبەیدا سەبارەت بە كاریگەری هاوسەرەكەی دەڵێت: «ئەم كتێبەم پێشكەش بەرەوانی هاوسەری خۆشەویست و ناكامم دەكەم، كە ئیلهامبەخش و داهێنەری گرنگترین بەرهەمی قەڵەمەكەم بووە[مەبەست لەم كتێبەیە]. ئەو لە ژیانی مندا هاوڕێ و هاوسەر بووە، هەروەها عەشقە بەتینەكەی بۆ ماف و حەقیقەت، بەهێزترین جوڵێنەری من بووە». هەر لە پێشەكی كتێبەكەدا ئاماژە بەوە دەكات، كە چەند بەشێكی كتێبەكەی بە ناتەواوی بەجێهێشتووە، وەكو خۆی بڵاوی كردووەتەوە، چونكە بڕیاربووە هاوسەرەكەی تێڕوانینەكانی خۆی بخاتە ڕوو و پێداچوونەوەی بۆ بكات، بەڵام مەرگ رێگەی نەداوە.

پلاتۆن یەكەمین فەیلەسوف بووە، كە باوەڕیی بە پەروەردەكردنی ژنان هەبووە، دوای ئەویش تاكە هزرڤان بانگەشەی ئەم ئیدێیەی كردبێت، بێگومان ئێپیكوروسە، كە داوای یەكسانی پیاوان و ژنانی كردووە، لەدوای ئەو تا سەروبەندی هاتنی ئایدیا لیبراڵەكانی سەردەمی شۆڕشی فەرەنسی، هیچ تێڕوانینێكی تازە نەهاتە ئاراوە. بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرۆسیسە، بەڵگەیەكی باوەڕپێكەرمان لەبەردەستدا نییە، بە تایبەتی كە فەلسەفەی پلاتۆن بەدرێژایی دوو هەزار ساڵ كاریگەرییەكی مەزنی هەبووە. 

كتێبی چەوساندنەوەی ژنان (The Subjection of Women)یەكەمین كتێب بووە، كە لەلایەن هزرڤانێكی تەواو ناسراوەوە نوسرابێت و داوای ئازادی ژنانی كردووە. جۆن ستیوارت میل بەهەموو توانستی خۆیەوە ئەم بانگەشەیەی پێش خستووە، هەروەها بانگەشەی ئازادی سێكسوالیتی كردووە. تێڕوانینەكانی ستیوارت میل تاهونەكەش لەلایەن زۆرێك لە فێمینیستەكانەوە سیتات (اقتباس)ی لێدەگوازرێتەوە. بەم هۆیەوە ئێمە لێرەدا لەتەك تێڕوانینی یەكێك لە فێمینیستەكان بە ناوی سۆزان مۆلێر ئۆكین دەكەوینە خەریكگەرییەوە، كە كتێبێكی نوسیوە بەناونیشانی «ژن لە فەلسەفەی سیاسیی خۆرئاوادا»و ئێمە تێڕوانینەكانی ئەم فێمینیستە بەكورتی دەگوازینەوە.

سەرچاوە/ المعرفە – المسیرە - ئیزائات