هەروەك سەوزە و میوەی لە بەردەم بێت، فرۆشیارانی چەك لە شارۆكەی سەدر لە ناوەڕاستی بەغدا، هەموو جۆرە چەكێك دەفرۆشن تا دەگات بە مووشەكیش. ئەو دیمەنانەی لەو بازاڕە دەیبینی لە هیچ پایتەختێكی تری دنیای وێنەی نییە، هەموو جۆرە چەكێكی قورس و سووك لەسەر شۆستە و عەرەبانە بۆ فرۆشتن نمایش كراون.
هەر لە رومانەوە بگرە تا دەگات بە مووشەك و هاوەن و جۆرەها چەكی دروستكراوی كارگە جیاوازەكانی دنیا لەسەر شۆستەكانی شارۆكەی سەدر دەبینرێن، بەشێك لە فرۆشیاران بە چاویلكەی رەش خۆیان حەشار دەدەن و بەشێكیشیان بێ منەتانە چەكەكانیان دەفرۆشن.
دیمەنەكانی بازاڕی فرۆشتنی چەك لە شارۆكەی سەدری ناوەڕاستی بەغدای پایتەخت، تاكە دیمەن نین لە بەغدا، بەڵكو چەندان ناوچەی تریش هەن بازاڕی كڕین و فرۆشتنی جۆرەها چەكی لێیە و بەتایبەت میلییەكان كە عەشایەرەكان ئەو كارە دەكەن و پۆلیسیش دەستەوەستانە و هیچی بۆ ناكرێت، بەغدا تەنراوە بە چەك و بارتەقای سوپای وڵاتێك لەسەر شەقامەكانی چەك دەفرۆشرێت.
كڕین و فرۆشتنی چەك لە بەغدا لە دوای 2003ەوە پەرەسی سەندووە، سەرەتا لە شارۆكە سەدر دەستی پێ كرد كە بوو بە یەكەمین بۆرسەی كڕین و فرۆشتنی جۆرەها چەك لە عێراق. ئەو بازاڕە لەلایەن كڕیارانەوە پێشوازییەكی گەرمی لێ كراوە، چ ئەوانەی چەك بۆ بەرگریكردن لە خۆیان بەكار دەهێنن، چ ئەوانەشی نیازی دروستكردنی گرووپی چەكدارییان هەیە بە تایبەت میلیشیا عەشایەرییەكان.
عەلا زامل یەكێك لە فرۆشیارانی چەك لە بازاڕی باب شەرجی دەڵێ، دەستخستنی چەك كارێكی هێندە قورس نییە و چەندان رێ هەن بۆ دەست پێگەیشتنی.
زامل دەڵێ باوترین رێی دەستخستنی چەك دەروازە سنوورییەكانن كە هیچ چاودێرییەكی بەسەرەوە نییە، تەنانەت چەك لە توركیاوە بە دەروازە سنوورییەكانی كوردستانەوە تێدەپەڕێت و دەگاتە بازاڕەكانی بەغدا.
روونی كردەوە كە بوونی بازگە و خاڵی پشكنینی زۆر لە رێیەكانی دەرەوە رێگر نین لە گەیاندنی ئەو چەكانە بۆ بەغدا، رەنگە بە پێدانی بەرتیل یان ناسنامەی تایبەت بخەڵەتێن.
زامل ئاشكرای كرد، زۆرینەی ئەو چەكانەی لە بازاڕەكانی بەغدا بەردەستن، ئەو چەكانەن كە حكوومەتی عێراق بۆ یەكەكانی وەزارەتی بەرگری كڕیویەتی، لەوێوە دەدزرێت و لە بازاڕ ساغ دەكرێنەوە.
زیاتر گوتی، "ئەگەر یەكێك لە سەربازەكان لە جەنگدا بكوژرێت، ئەوا چەندان جۆر پارچە چەكی بە ناوەوە دەكرێت، هەموو ئەوانەش لە ئەمبارەكانی چەك دەردەهێنرێن و لە بازار دەفرۆشرێنەوە".
زاملی دەڵێ، رێی سێیەمی دەستخستنی چەك، كڕینەوەی چەكە لە میلیشیاكانی حەشد كە لە بەرەكانی جەنگ دەستیان دەكەوێت. ئەوەشی خستەڕوو كە هەموو جۆرە چەكێك كە لە وەزارەتی بەرگریی عێراق هەیە لە بازاڕەكانی چەكیش هەیە، بە ژمارەی زۆریش هەن. بۆیە زۆرجار كە هەندێك لە ئەفسەرانی سوپا هەڵدەكوتنە سەر بازاڕی چەك، بۆ رێگریكردنیان نییە، بەڵكو بۆ دەستخستنی ئەو پارچە چەكانەیە كە پێویستیان پێیەتی.
بە قسەی زامل بێت، هیچ ماڵێك نییە لە بەغدا زیاد لە پارچە چەكێكی لە ماڵدا نەبێت، تەنانەت دەتوانم بڵێم لەسەر ئاستی عێراقیش، ئەو دەڵێ ئەو چەكانە بۆ ململانێی عەشایەری و كەسی بەكار دەهێنرێن. گوتی "ئێمە و بازرگانانی چەك لەم كڕین و فرۆشتنەدا دەیان هەزار دۆلار قازانج دەكەین، ئەگەر ئەو كارە نەبێت، ئەوا ئەو قازانجە زۆرە لە هیچ كاسبییەكی تر شك نابەی".
لە بارەی پێشوازی هاووڵاتییانیش، زامل ئاماژەی بۆ ئەوە كرد كە هاووڵاتییان بەگوێرەی پێویستی خۆی چەك و جۆرەكەشی دەكڕێت، تەنانەت ئێستە لەسەر تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیش بازاڕی ئۆنڵاینیان دروست كردووە و چەكی لێوە دەفرۆشن.
حوسێن یاسری یەكێكی تر لە فرۆشیارانی چەك دەڵێ، لەكاتی بوونی تەنگژەی تەناهی و سیاسی نرخی چەك گران دەبێت، بەڵام لەكاتی بوونی تەنگژەی ئابووری نرخەكەی دادەبەزێت.
حوسێن كە چەكی بچووك و سووك دەفرۆشێت وەك دەمانچە و كلاشینكۆف. دەڵێ كڕیارانی بازاڕی چەك خەڵكی سڤیل نین، زۆرینەیان ئەفسەرن یان بەرپرسی حكوومی یان خەڵكی ترن. گوتی "بەشێوەیەكی گشتی نرخی دەمانچەیەك هەزار و 300 دۆلارە، دەمانچەی ولتەریش نرخەكەی دەگاتە هەزار و 800 دۆلار..".
زیاتر گوتی، "زۆرینەی ئەو چەكانەی لێرە دەفرۆشرێن، لەو چەكانەن كە نابێت هاووڵاتیی سادە هەڵیبگرێت، بەڵام فرۆشیارانی چەك مۆڵەتی ساختەی هەڵگرتنی چەكی بۆ دروست دەكەن لەو نووسینگەی لە بازاڕەكە هەن كە خەڵكانێك بەڕێوەی دەبەن كە زۆر شارەزان لە ساختەكاری".
یەكێك لە كڕیارانی چەك لە بازاڕەكە هۆكاری كڕینی چەك دەگەڕێنێتەوە بۆ خراپی دۆخی تەناهی كە عێراق و عێراقییەكان پێیدا تێپەڕ دەبن.
حاجی ئەحمەد خەشان دەڵێ، "لە بەغدا هیچ یاسایەك نییە و رەوشی تەناهی تا بڵێی خراپە، ئەمە وای كرد خەڵك ناچار بن روو لە كڕینی چەك بكەن بۆ پاراستنی گیانی خۆیان".
روونی كردەوە كە بوونی گرووپی میلیشیا و خراپی رەوشی تەناهی لە عێراق و سووریا بازاڕی كڕین و فرۆشتنی چەكی گەرم كردووە و خەڵكیش ناچارە چەك بكڕێت بۆ پاراستنی گیانی خۆی، چونكە هێزەكانی ئاسایش زۆرجار خۆیان بەشێكن لە ناسەقامگیری دۆخی تەناهی.
ئەوەشی گوت، "جگە لەمە بوونی شەڕ و پێكدادان لە نێوان عەشیرەتەكانیش بۆ خۆی بووە بە پرسێكی تر، خەڵكی ناچار كردووە چەك بكڕێت، چونكە خەڵكی وەها هەبووە لەسەر ئەوەی لە عەشیرەتی فلانە بێ ئەوەی بەشێك بێت لە شەڕی نێوان عەشیرەتەكەی لەگەڵ عەشیرەتی فیسار كوژراوە".
بەشێكی تر لەو چەكەی دەگاتە بازاڕەكانی كڕین و فرۆشتن، راستەوخۆ خودی ئەندامانی هێزەكانی ئاسایش و پۆلیس و سوپای عێراقین كە چەكەكانیان دەفرۆشن و كەسیش نییە لێپرسینەوەیان لەگەڵ بكات یان چاودێرییان بكەن. تەنانەت هەندێ سەرچاوەی ناو میلیشیاكانی حەشد نایشارنەوە گرووپ و كەسانێك لەناو ریزەكانی ئەوانیشدا هەن بازرگانی بە چەكەوە دەكەن.
سەرچاوەیەك لە میلیشیاكانی حەشد ئاشكرای دەكات، هەندێك لە سەركردەكانی حەشد داوای چەك لە دەوڵەت دەكەن، پاشان لە بازاڕ رەش دەیفرۆشنەوە.
ئاماژەی بۆ ئەوەش كرد، بازاڕی بوكەمال كە بازاڕێكی گەورەی كڕین و فرۆشتنی چەك بوو، حكوومەت دایخست، ئێستە بازاڕێكی تر گەورە هەیە لەسەر سنووری نێوان عێراق و سووریا، تێیدا چەكی رووسی و ئەمەریكی دەفرۆشرێن. ئاشكرای كرد كە هێزەكانی ئاسایش ناچن بۆ بازاڕەكانی كڕین و فرۆشتنی چەك لەبەر چەند هۆكارێك یەكێك لەوانە بازاڕەكان كەوتوونەتە ناو گەڕەكی میلی.
زیاتر گوتی "بازرگانانی كڕین و فرۆشتنی چەك منەتیان بەو بازاڕانە نەماوە، چونكە زۆرینەی چەكە قورس و تایبەتەكانیان لە رێی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دەفرۆشن، ئێستە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بووەنەتە بازاڕێكی گەرمی كڕین و فرۆشتنی چەك".
ئەگەرچی حكوومەتی عێراق دەڵێت بە هەموو شێوەیەك رێگری بە بازرگانیكردن بە چەك دەكەین و پۆلیس بە بەردەوام بە دوای ئەوانەوەیە بازرگانی بە چەك دەكات یان ئەو كەسانەی چەك بە بێ مۆڵەت هەڵدەگرن. وەك سەعد موعن گوتەبێژی وەزارەتی ناوخۆی عێراق دەڵێ، بەڵام بوونی ئەو هەموو چەكە كە بایی سوپای وڵاتێكی پێشكەوتوو تەنیا لە بازاڕەكانی بەغدا بەردەستن، ئەوە دەسەلمێنێت ئەگەر رێوشوێنیش گیرابێتەبەر، ئەوا لاوازە و نەتوانراوە كۆنتڕۆڵ بكرێت.