(بە بۆنەی ساڵوەگەڕی ئەنفالەوە)
لێرەدا دێمە سەر وێنەیەكی زەلام و تاریك و ڕەشی دنیای كورد، ئەویش سەدام حوسێنە. سەدام تا كاتێك ئەنفال و كیمیاباران و هەڵەبجە و بە گشتیی پاكتاوی كوردی پراكتیزە نەكردبوو، وێنەیەكی ئاسایی سەر شاشەكان بوو، وەك عەبدولكەریم قاسم و عەبدوسەلام عارف یان هەر مرۆڤێكی تر كە پلە و پۆستی سیاسی یا سەربازی هەیە، بەڵام پاش ئەو پاكتاوكردنه، سەدام بوو بە وێنەیەكی ڕەمزی و ڕەشی ناو دنیای ئێمە، بوو بە گۆڕهەڵكەن و جرجی خەونەكانمان، ئیتر سەدام ئەو وێنە سادەیە نەبوو كە دوو قاچ و گوێ و دەم و لووتێكی هەیە و بە جلی سەربازییەوە دەردەكەوێت، بەڵكو ئەو ئەژدیهایەكی كوردخۆر بوو كە دوو قاچەكەی بوون بە كلكی ژەهرڕێژ و دوو گوێكەی بوون بە دەهۆڵی مەرگ و لووت و دەمیشی وەك بزنمژە و مێروولەخۆرە، تەنیا خوێنیان هەڵدەلووشی.
ئەم وێنەیە لە ئاستی هوشیاریدا دوو قۆناغی پێواوە، یەكەم هەمان وێنە ئاساییەكەی باسم كرد، دووەم وێنەیەك كە ڕەمزییبووەتەوە بەهەمانشێوە كە بە وشە لە چەند دێڕی پێشوودا وەك ئەژدیهایەك رەنگڕێژم كرد. ئەم ئاستەی قۆناغی یەكەم، دەبێتە پرد بۆ قۆناغی دووەم، واتە ڕەمزییبوونەوەی تەواوی سەدام حوسێن وەك گیانكێش و بكوژ، مۆتەكەی مەرگ، وەك هەر هێز و توانا و دەسەڵاتێك كە دژی ژیان و بوونە.
ئەم بەڕەمزیبوونە لە ئاستی خەونەكانیشدا خۆی بەدیار دەخات، بەڵام دەبێ لە بیرمان بێت ئەمە بە پلەی یەكەم بۆ كورد، وەك خەونێكی ڕەمزیی كە فۆرمێكی كوردانەی هەیە دەشێت وا بێت، ڕەنگە ئەم خەونە لەگەڵ عەرەبی شیعەیش كە گیرۆدەی سەدام بوون، هەندێ هاوبەشێتیی گشتیی ببینێتەوە.
بەڵام دەبێ ئەم خاڵە زۆر گرنگەی دەروونشیكاریمان لە پێشچاو بێت، ئێمە لە ڕێی زمانەوە خەون دەبینین، زمانێك كە وێنە دروست دەكات، زمانێك كە ئێمە دەخەوێنێت، كوردییە وەك چۆن لە نموونەیەكی شیكارییانەی خەونێكی فارسیدا "زنبوور" لە خەونی كابرای فارس، چونكە بە زمانی فارسی خەونەكەی بینیوە، ماناكەی لە چوارچیوەی ئەو زمانەدا دەردەكەوێت و مەبەست لە وشەكەیش ژنی بۆر و ڕەنگ ئەسمەرە، كەواتە دەشێت سەدام بۆ نموونە لە شێوەی ورچێك یان بەرازێكدا یان ڕەشمار یان جرج و مارمێلكە و... هاتبێتە خەونی كورد، بەڵام ئایا هیچ بكەر و دەزگایەكی دەروونناسی نیشتمانیی لە كوردستان هەبووە و هەیە كە هەناوی ئەم نەتەوەیە لە ڕێی ئەو خەونە سامناك و مۆتەكە كوشندانە و وێنەكانیەوە بكۆڵێت؟ كێشە و پرسگرە دەروونییەكانی لێك بداتەوە و بە پێوەری تەندروستیی جیهانیی هەڵیانسەنگێنێت؟.
وەڵامی ئەم پرسیارە وەك زۆر پرسیاری تر ڕوونە، بەداخەوە ئێمە لەم ڕووەوە زۆر كەمكار و خەمساردین. ئەم پرسیارە پێوەست بەم باسەوە دەكرێت نەخشەڕێی بۆ دابنرێت. پێوەست بە پێوەندیی دنیای خەون و ناهوشیار و ترس و زمان، مامۆستا شێركۆ لە "گۆڕستانی چراكان"دا باس لە پرۆسەی ئۆتۆماتیكی و خۆسانسۆركردنی خەونەكان دەكات، ئەو لە زاری لێخوڕ و شۆفێرێكەوە كە كاروانی ئەنفالكراوانی هەڵگرتووە، لە لاپەرەی 70 بۆ 78دا دەڵێت:
"شۆفێرە سەربازەكە، بەردەوام چاوی بڕیبووە ڕێی درێژی بەردەمی و دەمێكیش بوو بێوچان لێی ئەخوڕی، لە ماوەی یەك ساڵی جەنگدا دوو برای و دوو ئامۆزای لە شەڕەكانی دزفول و شووشدا كوژرابوون. زۆر لە دوور و لە ئاسۆیەكی تەڵخدا، سەرەتای هەڵكردنی گێژەلوولكەیەكی بیابانی بەدی كرد. بیری ئەكردەوە، خۆی لەگەڵ خۆیدا ئەدوا- لە دڵی خۆیدا ئەیگوت: ئەترسم ڕۆژێ دڵی خۆم، دڵی كەس نا/ هەر دڵی خۆم../ وەختی نوستن، یان لێخوڕین/ كاتێ ئەڵێم كە من هیچ ئاگام لەو نەبێ/ فرسەت بێنێ و لەناو قەفەزەی سنگمەوە/ بە پێدزكێ و بە بێ خشپە/ خۆی قوتاركاو هەڵبێ و بچێ/ لە دەرگای دڵی عەریف "پائر" با و ئەویش بڵێ فەرموو ژوورێ و لەسەر كورسیی حەوتی نیسان دابنیشێ و /ئەوسا خەبەرم لێ بدا/ كە ناو بەناو لە كونی كونی ژوورەوەی/ ناو دەروونما من چی ئەڵێم!"
ئەمە ململانێی نێوان هوشیاری و ناهوشیاریی كەسێكە كە كورد نییە، شۆفێرێكە خۆی بە بەشێك لە ئەنجامدەرانی ئەنفال هەژمار دەكرێت، بەڵام ئەگەر سووسەیەك گلەیی و ناڕەزایەتیش لە هەناوی خۆیدا هەست پێ بكات، بەو شێوەیە دەیكوژێت و سەركوتی دەكات. دەكرێت بڵێن ڕەوتی خەونبینی لە پاش سەرهەڵدانی سەدام حوسێن وەك بكوژێك و هەیكەلێكی ڕەمزی كە داهێنەر و خوڵقێنەری مەرگە، گۆڕانی بەسەردا هاتووە و لێكۆڵینەوە و توێژینەوەی زۆری دەوێت، ئێمە لە درێژەدا لە خەونێكی شۆفێردا دەخوێنینەوە:
"هەر لە بیرمە/ من جارێكیان خەونم بینی/ خەونێكی سەیر!/ لەو خەوەدا ڕائید "حەمدان"/ بووبوو بە بەرازێكی ڕەش و لە ساحەكەی ماعەسكەردا/ یاری فتبۆڵی ئەكردوو و خێرا خێرا بە پاشەڵی/ لە فتبۆڵەكەی هەڵئەدا/ تا ئەكەوتە سەر لموزی!/ وەختێ كە خەبەرم بۆوە/ كێشام بە كەلەی نەگریسما و/ لە ترساندا، یەكەندەردوو، گەرماوگەرم/ بینەقاقای خەوم گرت و/ هەر لە جێدا خەوم كوشت و/ چوومە دەرێ و لاشەكەیم دوور فڕێ دا! گوتم نەبادا ئەم خەوە بۆ شەوێ فریا بكەوێ و بڕواو بچێتە ناو خەوی حەمدانەوە و بڵێ كە من ئەوم لە ناو/ خەوێكی خۆمدا بینیوە/ بۆتە بەراز!"
دیارە پرۆسەی خەونبینین كەوتووەتە ژێر كاریگەریی چ ترسێكی ڕەشەوە و دەتوانین بڵێین خەون لێرەدا، لە حاڵەتی ئۆرگانی خۆی دەرچووە و بووە بە ترۆما و تۆقینێك كە تێكچوونی دەمارەهەستی بەدواوە دێت، بۆیە وەك گێڕەرەوە دەڵێت، چارەنووسی خەونیش مەرگە! مەرگێك كە خۆی هەڵیدەبژێرێت.
لە كۆی ئەم لێكدانەوەیەدا ڕۆڵی وێنە و ناهوشیار، زمان و دەروون و سیاسەتم بە خێرایی پێشان دا، ئەم وێنە مەرگاوی و ئەژدیها مەرگدۆست و مرۆڤخۆر و كوردكوژە، بۆچی تا ئێستە هەر وەك پاڵەوان لە زاكیرەی بەشێك لە كۆمەڵی ئێمەدا دەبینرێت؟ ڕاستییەكەی ناكرێت بڵێی پاڵەوان، بەڵكو پاڵەوان وشە فریودەرەكەی پانتایی هوشیارییە، دەشێت بڵێین مۆتەكە یان دەعبا ترسێنەرەكە، پێوەندیی ئەو (سەدام-مەرگ) بە ئەوانەی كە خۆشیان دەوێت، ئێستەیش پێوەندییەك نییە لەسەر بنەمای وێنەیەكی ڕزگاركەری خۆشەویستانە، بەڵكو پێوەندییەكە لەسەر بنەمای ترس، خۆشویستنی تارمایی مەرگ بۆ ئەوەی لەگەڵ خۆی نەیانبات.
ئەم وێنەیە نەك لە زاكیرە و یادەوەریی كورددا، بەڵكو لە زاكیرەی زۆربەی عێراقییەكاندا چەسپاوە، بۆیە ڕەنگە بە سیاسەتێكی نەزانراو و پشتی پەردە، ئێمە تەنانەت لە قەفەزی دادگاییكردنەكەی سەدامیشدا هەر پاڵەوانێكمان پێشان دەدرا كە دادگا تێك دەدا و دەنەڕێنێت و دەڵێت من سەرۆك كۆمارم! هەڕەشەی لە ئەمەریكا و ئیسرائیل و خۆفرۆشەكان دەكرد، ئەمە جگە لەوەی هەموو ئەو وێنانەی لە كاتی گرتنیدا بڵاو كرانەوە، یان وێنەگەلێكی لە ڕووی ماناییەوە تەڵخ و بێ دەلالەت بوون، یاخۆ دیسان پیاوێكی بە حەماسەت و جەربەزە دەردەكەوت.
دوای زیاتر لە 20 ساڵ لە لە سێدارەدانی سەدام، یەكەم جار میدیاكانی عێراق وێنەیەكی كەمتر پاڵەوان و زەبوونئاسای سەدام بڵاو دەكەنەوە كە لە بەردەم دادگای تەمیزدا، بڕیاری لە سێدارەدانەكەی بۆ دەخوێنرێتەوە، بە چاودێریی نوێنەری دادوەری گشتی، ئایا ئەم وێنەسازی و وێنەنواندنە لە سەدام، سیاسەتێكی گشتیی زلهێزەكانە یان دەسەڵاتدارانی عێراقی لە پشتە؟ یان ڕەوتێكی ئۆتۆماتیكیی كولتوورییە لە دیكتاتۆرپەرستی لە پلەی پاڵەواندا؟ بۆچی ئەگەر لە چاوی وێنەكانەوە سەدام هەڵسەنگێنین، هەر ئەو پیاوە بەهەیبەتەیە كە هەبووە؟، ئایا گرفت لە وێنەكانە یان لە كایەیەكدا كە بە وێنە و زەینی ئێمە دەكرێت؟.
بێگومان كۆمەڵێك فاكتەر و ڕەهەند لێرەدا ڕۆڵ دەگێڕن، سەدام وەك هەر جەلاد و خوێنڕێژێك ترسی تایبەت بەخۆی هەبووە، دڵڕەق بووە نەك بوێر، بە ڕواڵەت و جلوبەرگ قارەمان دەركەوتووە، ئەگەرنا بەپێی ژیاننامەی، دوو شەو لەسەریەك لە شوێنێك نەدەمایەوە، بەڵام با بپرسین بە بڵاوكردنەوەی وێنە جیاوازەكانی دڵڕەقترین و كوردكوژترین و خوێنڕیژترین دیكتاتۆر و شۆڤێنیی سەدەی بیستەم و لێكدانەوەی ڕەمزی و دەوونشیكارانەی ئەم وێنانە، ئایا ئەو وێنە ئایدیال و بكوژە خۆشویستراوە، مانای واقیعیی لە دنیای خەون و ترس و مۆتەكەكانی مرۆڤی كورد و عێراق و تەنانەت عەرەب بەگشتی، گۆڕانی بەسەردا دێت؟، بڵاوكردنەوەی ئەم وێنەیەی دوایی دەبێتە هۆی ئەوەی بەرە بەرە فشۆڵبوونی بەتەڵی قادسییە دەركەوێت و كۆیلە و گیراوەكەی تكریت جێی بگرێتەوە.