ئێمە باش دەزانین جەدەلی نێوان ئاین و زانست، جەدەلێكی دوور و درێژە و مێژوویەكی هەزار ساڵەی هەیە، چونكە بیركردنەوەی ئاینی پێش زانست، مامەڵەی لەگەڵ سروشت و گەردوون كردووە و خاوەن تەفسیری خۆی بووە.
لە دوای ئەم قۆناغەوە، بیركردنەوەی فەلسەفی هات و هەندێك باوەڕ و پارادایمی ئاینی ڕەت كردەوە و زۆر بۆچوونی مرۆڤایەتی گۆڕی. لەم بەستێنەشدا، پیاوانی ئاینی دژی وەستانەوە و بە جادوو و كافر و زەندیق ڕووبەڕوویان بوونەوە، وەك لەسێدارەدانی گالیلۆ كاتێك گوتی زەوی خڕە، ئەم بۆچوونەش دژ بوو بە بۆچوونی قەشەكان و كوشتیان. قۆناغی فەلسەفە، قۆناغێكی گرنگ بوو، بەڵام لەناو بەڵگەكاری عەقڵیدا شتەكانی پێوانە دەكرد، نەك لە واقیعدا. لەناو فەرهەنگی ئیسلامیشدا هەرزوو دژایەتیی ئەم ڕەوتە كرا. تا ئەوەی ئیمامی غەزالی، كتێبە بەناو بانگەكەی (تهافت الفلاسفە)ی نووسی و بەمەش دنیای ئیسلامی لە فەلسەفە دوور خستەوە و بەردێكی لەسەر دانا.
كۆتا قۆناغی بیركردنەوە، قۆناغی زاستە كە ئێستە وەك دەسەڵاتێكی زاڵ، تەفسیری گەردوون و سروشت و دنیا دەكات. بەهێزیی زانست لەوەدایە هەم عەقڵییە، هەم واقیعی و كارەكیشە. بەمەش دژیاتییەكە قووڵتر بووەوە، بەڵام كاتێك پیاوانی ئاینی و ئاینی تەفسیركراوی دەستی پیاوانی ئاینی، كە بینییان ناكرێت و نابێت 100% دژی زانست بجووڵێنەوە، چونكە زانست وەك عەینولیەقین كۆمەڵێك فاكت و ڕاستەقینەی هێنایە كایەوە و ئیتر جێی گومان نییە، بۆیە دەسەڵاتی ئاینی هات كەوتە گفتوگۆوە لەگەڵ دەسەڵاتی زانستدا، بۆ نموونە كاتێك خودا لە قورئاندا دەفەرموێت: لە ڕۆژی قیامەتدا ڕووبارەكان هەموو گڕ دەگرن (واژا البحار سجرت)، هەر پیاونی ئاینی، بۆ تێگەیشتن لەم ئایەتە هانا بۆ ئەو ئەنجامەی زانست دەبەن كە دەڵێت ئاو لە ئۆكسجین و هایدرۆجین پێكهاتووە؟ ئەگەر لێك جودا ببنەوە، هایدرۆجین دەسووتێت و ئۆكسجینیش یارمەتی سووتان دەدات، واتە بیركردنەوەی ئاینی، دێت بەڵگەكاری و بەرهەمی زاست دەخاتە خزمەتی تەفسیری دەقی پیرۆزەوە. تا ئەوەی سەتان و هەزاران كتێب نووسراون بە ناوی ئیعجازی عیلمی لە كتێبە ئاسمانییەكاندا.
بەڵام هێشتا شەڕەكە بەردەوامە و ترسناكترە، چونكە زۆر ئەنجامی زانستی هەن كە لەگەڵ دەقە پیرۆزەكاندا وێك نایەنەوە. وەك زۆر لەو هەڵە زانستییانەی لە ئینجیلدا هەن، یان ئەنجامێكی زانستی كە بیری ئاینی پێی قووت نادرێت. یەكڕاست كافربوون و زەندیقبوون دەدەنە پاڵ هەڵگرانی بیری زانستی. ئەوەی تایبەتە بە كۆمەڵگەی كوردییەوە، ڕاست ببێژم لەناو كۆمەڵگەی كوردیدا شتێك نییە بەناوی فكری ئاینی. واتە لە بواری فكری ئاینی تۆژینەوە هەبێت، وەك فەلسەفەی ئاین، فەلسەفەی تێگەیشتن لە وەحی و عەقڵ و نەقڵ و زۆر لەو بابەتانەی فكری ئاینی پێوەی سەرقاڵن و خەریكی جەدەلی قووڵن لەگەڵ دژەكانی خۆیدا، هەڵبەت لە كۆندا نموونەی باشمان هەیە وەك فكری ناسری سوبحانی و ئەحمەدی موفتی زادە و سەعیدی نوڕسی، بەڵام بۆ ئەمڕۆ كە نییە یان زۆر لاوازە، چونكە ئەگەر بەراورد بە وڵاتانی تر بكەین، وا نییە و ئەوان زۆرباش كار دەكەن. وەك چۆن لە كۆمەڵگەی عەرەبی ئەم ڕەوتە لە فكری ئاینی برەوی خۆی هەیە و خودان تەفسیر و بۆچوونی خۆیەتی. وەك بەشێك لە كتێبەكانی د. محەمەد شحروور و عەلی حەرب و یوسف زێدان و ... چەندانی تر، بەڵام لە كۆمەڵگەی كوردیدا ئەمە زۆر لاوازە و ئەگەر هەشبێت، ڕەنگە نەگاتە پێنج نووسەرێك.
یەكێك لەو كێشانەی باوەڕی ئاینی قسەی لەبارەوە دەكات، بابەتە گەردوونییەكانن كە بۆ هەر بابەتێك تەفسیری خۆی هەیە، بۆ نموونە بارانبارین و هەورەتریشقە و لافا و و بوومەلەرزە و ... تاد. هەمووشی دەبەستێتەوە بە ئاكار و بیروباوەڕی خەڵكەوە، كە ئەگەر خراپە بكەن و تاوان زۆر بێت، خودا سزای ئەو گەلە دەدات، بەڵام ئەوە ڕوون ناكەنەوە كە ئەگەر كەسێك یان گەلێك چاكەكار بێت، ئەوا تووشی هیچ نابێت و یان هەمیشە شتی باشی بۆ دێتە پێشەوە. ئەگەرچی باوەڕی ئاینی ئەمەشی بۆ خۆی چارەسەر كردووە بەوەی هەر كەس خودا خۆشی بوێت، تووشی بەڵای زۆری دەكات. واتە بیری ئاینی زۆرباش دەتوانێت خۆی قوتار بكات و بەڵگەسازی بۆ خۆی بكات. بەڵام كاتێك زانست دێتە پێشەوە، لەڕووی واقیعییەوە تەفسیری دیاردە سروشتییەكان دەكات، لە پرسی بوومەلەرزە، بیری ئاینی یەكڕاست دەیبەستنەوە بە خراپی و زۆر تاوانی ئەو ناوچەیە، وا دەزانم ئیلهام وەرگرتنە لەو سوورەتانەی قورئان كە هەندێك گەل، بەو شێوازە سزا دراون وەك لافاوی نووح و كاولبوونی گەلی لووت پێغەمبەر و دەیان ڕووداوی تر.
ئەم بوومەلەرزەیەی كوردستانی گرتووەتەوە و قوربانییەكی بێ شوماری هەیە، هەڵبەت ئەگەر بە چاوێلكەی بیری ئاینی بنۆڕین، كوردانی توركیا و سووریا و عێراق واتە باشوور و ڕۆژئاوا و باكور، گەلێكی گوناهكار و زیناكەر و پشت لە خودان و ئەوە سزای خودایە بۆ گەلێكی وەك كورد، بەڵام ڕاپۆرتە زانستییەكان باسی جووڵەی پلێتە تەكتۆنییەكانی چینەكانی زەوی دەكەن كە بە ئاراستەی یەك یان پێچەوانە دەجووڵێنەوە، بەمەش بوومەلەرزە ڕوو دەدات.
واتە زانست وەك فاكتێكی واقیعی ئەمەمان بۆ ڕوون دەكاتەوە، بەڵام ئاین دەیبەستێتەوە بە گوناه و تاوانی ئەو گەلەوە. بۆیە كۆمەڵێك پرسیار بەرۆكمان دەگرن، ئایا كوردانی باكور و ڕۆژئاوا كە ژێردەستە و زەلیلی دەستی تورك و عەرەبن و تەنانەت ئازاد نین بە زمانی خۆیان بدوێن، دەبێت گوناهیان چی بێت تا خودا سزایان بدات؟ ئەگەر خودا بیەوێت سزای گەلێك بدات، باشە لە نێوان ستەمكار و ستەملێكراوێكدا، بۆچی ستەملێكراوەكە سزا دەدات؟ هەڵبەت ئەم باوەڕە ئاینییە، نەك لۆجیكی نییە، بەڵكو شپرزە و هەوڵە بۆ دروستكردنی ترس، تا خەڵك بچنە ژێر ڕكێفی دەسەڵاتی ئاین و پیاوانی ئاینی، چونكە یەكێك لە زەوینەی گەشەكردنی بیری ئاینی ترسە، بۆیە بۆ هەموو ڕووداوێك خێرا ئەو ترسە بڵاو دەكاتەوە. لەمەشدا وەك بورجەكان وایە، كاتێك شتێك دەڵێن و كەسەكە كە شتێك ڕوو دەدات، دەیداتە پاڵ پێشبینیی بورجەكە. ئەم بیركردنەوەیەش بیركردنەوەی دانەپاڵە. كە كەسەكە خۆی ئەو تەفسیرە بەو شێوازە دەكات، نەك ئەوەی راستیی ئەو بابەتە بێت.
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ پرسی ئەوەی خودا بۆچی كورد سزا دەدات؟ و ڕووبەڕووی پیاوانی ئاینی بكەینەوە، لەوەشدا ناوەستن و ڕەنگە دوا تەفسیریان ئەوە بێت، خودا ئەوانی خۆش دەوێت و دەیەوێت بەمە بیانباتە بەهەشت، واتە مادام لەو دنیا بەهەشتین، با لێرە بسووتێن و بمرن و بتەقنەوە گرنگ نییە، ڕەنگە لە ڕووخساردا لۆجیكێكی باش بێت؟ بەڵام كاتێك ورد لێی دەڕوانین، هەمان ئەو باوەڕەیە كە كەسێك خۆكوژی پیادە دەكات و باوەڕی بۆ دروست دەبێت كە مادام لەوێ بەهەشتییە، با زووتر بڕۆم و خۆم بتەقێنمەوە.
بەڵام لەمەشدا لۆجیك پێشی لێ دەگرێت و پێی دەڵێت خودا چۆن ئەوە قبووڵ دەكات بە خۆكوژی و تەقینەوە بتەوێ بچییە بەهەشت؟ هەڵبەت ئەم جۆرە باوەڕە ئاینییەی لە كۆمەڵگەی كوردیدا هەیە، زۆر لاواز و سەرچیخە، ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە تا ئێستە شتێك نییە ناوی فكری ئاینی بێت و پەرە بە فكر و بیركردنەوە درابێت و عەقڵی ئەو چینە لە چوارچێوەی كۆمەڵێك كتێبی نووسراو كە تەفسیری كتێبی خودایە، كە زۆینەیان بۆ زیاتر لە 400 ساڵ دەگەڕێنەوە. بۆیە گوتاری زۆرینەی مەلاكانی كوردستان، گوتارێكە كە لە مەرگی خۆی نزیك دەبێتەوە و ناتوانن بەری ئەو فاكتە راستی و زانستییانە بگرن كە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە. ئەمەش ئەوان دەخاتە بەردەم كۆمەڵێك ڕاستی تاڵەوە كە جارێكی تر شەنوكەوی سەتان حەدیس و نووسراو و بۆچوونی زانایانی پێشوو بكەن و هەر وا سادە و ئاسان، بەناوی خوداوە نەدوێن و بڕیار نەدەن.